ابعاد معرفت النفس و نقش آن در استکمال نفس انسانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد و عضو هیئت علمی گروه فلسفه موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، قم، ایران

چکیده

معرفت نفس یا خودشناسی در همۀ فرهنگ‏‌های بشری اهمیت دارد و در دین، حکمت، اخلاق و عرفان بر خودشناسی تأکید می‏‌شود. پیام معروف سقراط این بود که «خود را بشناس» و خودشناسی در حکمت سقراط مبنای اخلاق و فضیلت است. اساساً غایت حکمت، استکمال نفس انسانی است. دین نیز برای استکمال نفس و نجات و فلاح آن است و نیل به این غایت بدون معرفت و تربیت نفس میسر نیست. ازاین‏‌رو، قرآن کریم و روایات اسلامی بر اهمیت معرفت نفس به‏‌عنوان برترین معرفت و کلید حکمت و فضیلت تأکید دارند و رسالت انبیای الهی را تعلیم و تزکیۀ انسان معرفی می‏‌کنند. این آموزه موجب شده حکما و عرفای اسلامی موضوع معرفت نفس را به‌‏طور جدی پیگیری کنند. حکمت الهی در این دیدگاه، سفری است برای به کمال رسیدن نفس از راه علم و عمل. به همین دلیل، ملاصدرا حکمتش را در چهار مرحله از سفر نفس (اسفار اربعه) تنظیم کرده است. حکمت نظری، بنیادهای معرفتی و مبدأ و منتهای چنین سفری را ارائه می‏‌دهد و حکمت عملی راه و شیوۀ نیل به این غایت را تبیین می‏‌کند. مفهوم «اسفار اربعه» برگرفته از عرفان است که بر محور سفر نفس است و سالک، همان نفس مسافر است. عرفان عملی شیوۀ طی این سفر را بیان می‏‌کند و عرفان نظری دستاوردهای این سفر و جغرافیای عالمی را که این سفر در آن واقع می‏‌شود، تبیین می‏‌کند. آنچه این نوشتار پیگیری می‏‌کند، تبیین ابعاد معرفت نفس و نقش این معرفت در استکمال نفس انسانی است. براین‏‌اساس، نخست تبیین می‏‌شود که معرفت نفس ابعاد گوناگونی دارد و با روش‏‌های گوناگون تجربی، عقلی، نقلی و شهودی به‏دست می‏‌آید. با به‏‌کارگیری این روش‏‌ها شاخه‏‌های مختلف علمی در معرفت نفس شکل می‏‌گیرد؛ مانند روان‏شناسی، علم النفس فلسفی، معرفت النفس عرفانی و نفس‏‌شناسی دینی و سپس تأثیر انواع خودشناسی بر خودسازی و سلوک بررسی می‏‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Dimensions of self-knowledge and its role in perfecting human soul

نویسنده [English]

  • Muhammad Fanaei Eshkevari
Professor and faculty member of Imam Khomeini Research and Education Institute, Department of Philosophy, Qom, Iran
چکیده [English]

Psychology or self-knowledge matters in all cultures and [that is why] religion, philosophy, ethics and mysticism lay stress on self-knowledge. Socrates' well-known message was "know yourself". In Socratic philosophy, self-knowledge is the foundation of ethics and virtues. Philosophy basically aims at perfecting human soul and so does religion. It is not possible to attain this goal without knowing and training the soul. It is because of this that the Glorious Quran and Islamic traditions give importance to self-knowledge as the best kind of knowledge and as a key to wisdom and virtues, considering education and purification as the goal of divine prophets' mission. This has prompted Muslim philosophers and mystics to take the subject of self-knowledge seriously into account. According to this approach, theosophy is a journey towards perfecting one's soul theoretically and practically. That is the reason why Mulla Sadra has called his magnum opus on philosophy 'four journeys'  (al-asfar al-arba’a) corresponding with four spiritual journeys.  Theoretical philosophy offers the epistemic foundations of this journey plus with its origination and destination, whereas practical philosophy tells us how we can reach the said destination. The concept of 'four journeys' is borrowed from ‘irfan (Islamic mysticism) which is based on spiritual journey and in which the wayfarer is the soul that journeys. Practical mysticism tells us how we can undergo the journey and theoretical mysticism explains its achievements and the spiritual geography where this journey takes place. The present article explains the dimensions of the self-knowledge and its role in completing human soul. According to the author, self-knowledge has different dimensions which can be followed through empirical, intellectual, religious and mystical methodologies. With the application of these methodologies, out will come different sciences related to self-knowledge. These sciences include psychology, philosophical self-knowledge, mystical self-knowledge and religious self-knowledge. He will also assess the impacts of self-knowledge on self-building.

کلیدواژه‌ها [English]

  • self-knowledge
  • psychology
  • Anthropology
  • theism
  • self-development
  1.  قرآن کریم

    نهج البلاغه

    1. آمدی، عبدالواحدبن‌محمد (1378). غرر الحکم و درر الکلم. تهران: دفتر نشر فرهنگ.
    2. ابن‌ابی‌جمهور، محمدبن‌زین‌الدین (بی‌تا). عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیة (ج1). قدم له السید شهاب‌الدین النجفی المرعشی. تحقیق مجتبی العراقی. ]قم: مطبعه الشهداء[.
    3. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله (1375). الشفاء، ‌الطبیعیات،‌ النفس. تصحیح حسن حسن‌زاده آملی. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
    4. اوپانیشادها: کتاب‌های حکمت(1387). ترجمه مهدی جواهریان، پیام یزدانجو. تهران: نشر مرکز.
    5. حائری یزدی، مهدی (1360). هرم هستی. تهران: مرکز ایرانی مطالعه فرهنگ‌ها.
    6. حرعاملی، محمدبن‌حسن (بی‌تا). الجواهر السنیة فی الاحادیث القدسیه. ]بی‌جا[: نشر یس.
    7. خمینی، روح‌الله (1406ق). تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس. قم: انتشارات مؤسسه پاسدار اسلام.
    8. شبّر، سیدعبدالله (1393). مصابیح الانوار فی حل مشکلات الاخبار(ج1). قم: دار الحدیث.
    9. طباطبایی، محمدحسین (1387). رسالة الولایة در طریق عرفان. ترجمه و شرح صادق حسن‌زاده. قم: آیت اشراق.
    10. عین القضات، عبدالله‌بن‌محمد (1373). تمهیدات. مقدمه و تصحیح و تحشیه و تعلیق عفیف عسیران. تهران: کتابخانۀ منوچهری.
    11. فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد (1409ق).‌ العین(ج7). ‌قم: مؤسسه دار الهجرة.
    12. قمی، عباس (1393). کلیات مفاتیح الجنان. قم: صلاة.
    13. مکوآری، جان مک (1377). فلسفۀ وجودی. ترجمه سعید حنایی کاشانی. تهران: هرمس.
    14. مجلسی، محمدباقربن محمدتقی(1336). بحار الأنوار(ج2، 6، 26). تهران: المکتبة الإسلامیه.
    15. مصطفوی، حسن (1400ق). مصباح الشریعة. منسوب به امام صادق7. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
    16. مولوی، جلال‌الدین محمدبن‌محمد (1381). فیه ما فیه. تصحیح بدیع الزمان فروزانفر. تهران: نگارستان کتاب.
    17. ـــــــــــــــــــــــــــــــــ (1373). مثنوی معنوی. تصحیح رینولد نیکلسون. چاپ پنجم. تهران: بهزاد.
    18. ورام، مسعود‌بن‌عیسی(1410ق). تنبیه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورام(ج1). قم: مکتبه فقیه.
    19. هجویری, علی‌بن‌عثمان (1371). کشف المحجوب. تصحیح و. ژوکوفسکی. تهران: طهوری.

    1. Wood, Allen W.(1995). "alination" In: The Oxford Companion to Philosophy, ed. Ted Honderich. New York: Oxford University Press (pp.21-22).