بررسی حقیقت اختیار از منظر مکتب تفکیک؛ نقدی بر کتاب «مسأله علم الهی و اختیار»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه عرفان مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، قم، ایران

چکیده

حقیقت اختیار امری وجدانی و بدیهی است و همه انسان‌ها آن را با علم حضوری بسیط می‌یابند، ولی تحلیل و تفسیر این حقیقت و تبیین تفصیلی آن بسیار دشوار است و از مسائل اختلافی بین اندیشمندان به‌شمار می‌رود. اخیراً برخی اندیشمندان مکتب تفکیک، با ردّ آموزه‌های فلسفی و عرفانی، تحلیلی از حقیقت وجدانی اختیار عرضه کرده‌اند که از جهاتی شبیه تفکر اشاعره است. این تحلیل با ‌اینکه با ظاهری عقلی ارائه شده، اشکالات عقلی فراوانی دارد که برخی از آنها به نوع تقریر پیروان مکتب تفکیک اختصاص دارد.
در این مقاله، با روش تحلیلی و توصیفی نشان داده‌ایم که اندیشه مکتب تفکیک در زمینه حقیقت اختیار و اختیار حقیقی نادرست است و در نتیجه همه ادعاهایی که پیروان این مکتب بر این اندیشه بنا کرده‌اند نیز بی‌دلیل یا بی‌پایه و اساس به‌شمار می‌روند. شایان ذکر است که در این نوشتار، اولاً دیدگاه مکتب تفکیک را اندیشه‌های ارائه‌شده در کتاب «مسأله علم الهی و اختیار» در نظر گرفته‌ایم و ثانیاً از تکرار اشکالاتی که فلاسفه و متکلمان پیش از این در نقد این نظریه مطرح کرده‌اند، صرف ‌نظر نموده‌ایم.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Investigating the Reality of Free Will from the Perspective of the School of Tafkīk (Separation): A Critique of the Book "The Issue of Divine Knowledge and Free Will"

نویسنده [English]

  • Ahmad Saeidi
Associate Professor at the Department of Mysticism, Imam Khomeini Education and Research Institute.
چکیده [English]

The reality of free will is an intuitive and self-evident matter that all humans perceive through simple presential knowledge. However, analyzing and interpreting this reality and providing a detailed explanation is quite challenging and remains a matter of dispute among scholars. Recently, some scholars of the School of Tafkīk (Separation), by rejecting the philosophical and mystical teachings, have presented an analysis of the intuitive reality of free will, which in some ways is similar to Ash'arite viewpoint. This analysis, while presented with a seemingly rational appearance, has numerous rational flaws. Some of these flaws are attributed to the manner of interpretation of the followers of the School of Tafkīk. In this article, using analytical-descriptive approach, we have demonstrated that the idea of the School of Tafkīk regarding the reality of free will and real free will is incorrect. Consequently, all claims made by the followers of this school based on this idea are groundless and unfounded. It is worth mentioning that in this paper, we have firstly considered the perspective of the School of Tafkīk based on the ideas presented in the book "The Issue of Divine Knowledge and Free Will". Secondly, we have refrained from repeating the criticisms that philosophers and theologians have previously raised in criticizing this perspective

کلیدواژه‌ها [English]

  • Free Will
  • Volitional Act
  • Power
  • Presential Knowledge
  • School of Tafkīk (Separation)
  1. قرآن کریم.

    1. ابن‌غیلان بلخی(غیلانی)، فریدالدّین عمربن‌على (1377). حدوث العالم. تهران: مؤسسه مطالعات اسلامى.
    2. ابن‌خلدون، عبدالرحمن‌بن‌محمد (1425ق)، لباب المحصل فی اصول الدین. به تحقیق احمد فرید مزیدی. بیروت: دارالکتب العلمیة.
    3. ابن‌رشد ابوالولید، محمدبن‌احمد (1377). تفسیر مابعد الطبیعة. تهران: حکمت.
    4. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله (1404ق). الشفاء. به تحقیق از سعید زاید. قم: مکتبة آیةالله المرعشی النجفی.
    5. ـــــــــــــــ (2007م). رساله احوال النفس. با مقدمه و تحقیق فؤاد الأهوانى. پاریس: دار بیبلیون.
    6. ابن‌عربی، محیی‌الدین‌ (1370). فصوص الحکم. همراه با تعلیقات ابوالعلاء عفیفى‏. چاپ دوم. تهران: الزهراء.
    7. استیس،‌ والتر ترنس (1388). عرفان و فلسفه. با ترجمه بهاءالدین خرمشاهی. چاپ هفتم. تهران: سروش.
    8. ایجی، عضدالدین و میرسیدشریف جرجانی (1325ق). شرح المواقف. با تصحیح بدرالدین نعسانی. قم: منشورات الشریف الرضی.
    9. تفتازانی، سعدالدین (1409ق). شرح المقاصد. با مقدمه، تحقیق و تعلیق عبدالرحمن عمیره. قم‌: منشورات الشریف الرضی.
    10. تمیمى آمدى، عبدالواحد‌بن‌محمد (1366). تصنیف غرر الحکم و درر الکلم‏. با تحقیق و مقدمه از مصطفی درایتى‏. قم: دفتر تبلیغات‏ اسلامی.
    11. تهانوى،‌ محمدعلی بن علی (1996م). کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم. بیروت: مکتبة لبنان الناشرون.
    12. علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف (1413ق). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد. با تصحیح، مقدمه، تحقیق و تعلیقات حسن حسن‌زاده آملی. چاپ چهارم. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
    13. دغیم، سمیح (2001م). موسوعه مصطلحات الإمام فخرالدین الرازى. بیروت: مکتبة لبنان الناشرون.
    14. دوانى، محمدبن‌سعد (مشهور به جلال‌الدین) و ملااسماعیل خواجوئى (1381). سبع رسائل. تقدیم، تحقیق و تعلیق از سیداحمد تویسرکانى. تهران: میراث مکتوب.
    15. رازی، فخرالدین (1411ق). المباحث المشرقیة فى علم الإلهیات و الطبیعیات. چاپ دوم. قم: بیدار.
    16. قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد و حبیب اللّه (مشهور به میرزاجان) باغنوی شیرازی (1381). إلهیات المحاکمات مع تعلیقات الباغنوى. با مقدمه و تصحیح از مجید هادى‌زاده. تهران: میراث مکتوب.
    17. رحیمیان، علیرضا (1396). مسأله علم الهی و اختیار، «واکاوی علم پیشین خداوند و اراده آزاد انسان». قم: دلیل ما.
    18. رحیمیان، علیرضا و سعید رحیمیان (1395). «علم پیشین الهی و فعل اختیاری انسان». فصلنامه تخصصی مطالعات قرآن و حدیث سفینه. سال سیزدهم، ش51. ص110-136.
    19. سبزواری، ملاهادی (1369-1379). شرح المنظومة. با تصحیح و تعلیق آیت‌الله حسن‌زاده آملى و تحقیق و تقدیم مسعود طالبى. تهران: نشر ناب.
    20. ـــــــــــــــ (1360). التعلیقات على الشواهد الربوبیة. چاپ شده در: صدرالمتألهین (1360). الشواهد الربوبیة فى المناهج السلوکیة. با تصحیح و تعلیق از سیدجلال‌الدین آشتیانى. چاپ دوم. مشهد: المرکز الجامعى للنشر.
    21. سجادی، سیدجعفر (1373). فرهنگ معارف اسلامى. چاپ سوم. تهران: دانشگاه تهران.
    22. شریف الرضى، محمدبن‌حسین‏ (1414ق). نهج البلاغة. با تحقیق صبحی صالح. قم: هجرت‏.
    23. شهرزوری، شمس‌الدین (1383). رسائل الشجرة الالهیة فى علوم الحقایق الربانیة. با مقدمه، تصحیح و تحقیق نجفقلى حبیبی. تهران: مؤسسه حکمت و فلسفه ایران.
    24. صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم (1360). الشواهد الربوبیة فى المناهج السلوکیة. با تصحیح و تعلیق از سید جلال‌الدین آشتیانى. چاپ دوم. مشهد: المرکز الجامعى للنشر.
    25. ـــــــــــــــ (1378). رسالة فى الحدوث. با تصحیح و تحقیق سید حسین موسویان. تهران: بنیاد حکمت اسلامى صدرا.
    26. ـــــــــــــــ (1375). مجموعه رسائل فلسفى صدرالمتألهین. با تحقیق و تصحیح از حامد ناجى اصفهانى. تهران: حکمت.
    27. ـــــــــــــــ (1981م). الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    28. صفار، محمدبن‌الحسن‏ (1404ق). بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّى الله علیهم‏. با تصحیح و تعلیق از محسن‌ ‏ کوچه‌باغى. چاپ دوم. قم: مکتبة آیةالله المرعشی النجفی‏.
    29. صلیبا، جمیل (1414ق). المعجم الفلسفی. بیروت: الشرکة العالمیة للکتاب.
    30. طوسی، نصیرالدین (1383). اجوبة المسائل النصیریة (20 رساله). به اهتمام عبدالله نورانی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانى.
    31. ـــــــــــــــ (1374). آغاز و انجام. با مقدمه، شرح و تعلیقات حسن حسن‌زاده آملی. چاپ چهارم. تهران: فرهنگ و ارشاد اسلامى.
    32. ـــــــــــــــ (1405ق). تلخیص المحصل. چاپ دوم. بیروت: دار الأضواء.
    33. فتال نیشابورى، محمدبن‌احمد (1375). روضه الواعظین و بصیره المتعظین. قم: انتشارات رضى‏.
    34. مجمع البحوث الاسلامیة (1414ق). شرح المصطلحات الفلسفیة. مشهد: مجمع البحوث الاسلامیة.
    35. میرداماد، میرمحمدباقر (1367). القبسات. به اهتمام مهدى محقق و دیگران. چاپ دوم. تهران: دانشگاه تهران.