تطور برهان لم و إن از منطق به فلسفه اولی در کلام ابن‌سینا و ملاصدرا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد و عضو هیئت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)

چکیده

اصطلاحات برهان، برهان لمّی، برهان انّی، برهان انی مطلق و دلیل در منطق تعاریف ویژه‌ای دارند. ولی برخی از این اصطلاحات آن‌گاه که از منطق به فلسفه منتقل شده، فیلسوفان بر پایه حفظ تقسیم برهان به لمی و إنی در منطق، در آن اصطلاحات تصرفاتی انجام داده‌اند. شواهدی در کلام ابن‌سینا و ملاصدرا وجود دارد که تطور این اصطلاحات را در فلسفه نشان می‌دهد. برهان در فلسفه بر "لمی مطلق" و دلیل بر "لمی غیر مطلق" اطلاق می‌شود و قیاس شبیه به برهان در کلام ابن‌سینا بر برهان "انی مطلق" از نوع سوم در منطق تطبیق می‌شود و برهان بالعرض در کلام ملاصدرا نوعی "برهان لمی غیر مطلق" است و برهان صدیقین ملاصدرا ـ که از حقیقت وجود آغاز می‌کند ـ بر "برهان انی مطلق" از نوع سوم منطبق است که ملاصدرا آن را "برهان شبیه به لمّی" نامیده است. در فلسفه "برهان" به دو شق بالذات و بالعرض تقسیم می‌شود. «برهان دلیل»، خاصه برهان امکان در اثبات واجب، از نظر ملاصدرا "برهان لمی بالعرض" تلقی می‌شود، نه "برهان لمی بالذات". توجه به تطور این اصطلاحات از منطق به فلسفه اولی، راه‌گشای تفسیر دقیق عباراتی است که فیلسوفان آنها را در فلسفه به‌کار برده‌اند.
اصطلاحات برهان، برهان لمّی، برهان انّی، برهان انی مطلق و دلیل در منطق تعاریف ویژه‌ای دارند. ولی برخی از این اصطلاحات آن‌گاه که از منطق به فلسفه منتقل شده، فیلسوفان بر پایه حفظ تقسیم برهان به لمی و إنی در منطق، در آن اصطلاحات تصرفاتی انجام داده‌اند. شواهدی در کلام ابن‌سینا و ملاصدرا وجود دارد که تطور این اصطلاحات را در فلسفه نشان می‌دهد. برهان در فلسفه بر "لمی مطلق" و دلیل بر "لمی غیر مطلق" اطلاق می‌شود و قیاس شبیه به برهان در کلام ابن‌سینا بر برهان "انی مطلق" از نوع سوم در منطق تطبیق می‌شود و برهان بالعرض در کلام ملاصدرا نوعی "برهان لمی غیر مطلق" است و برهان صدیقین ملاصدرا ـ که از حقیقت وجود آغاز می‌کند ـ بر "برهان انی مطلق" از نوع سوم منطبق است که ملاصدرا آن را "برهان شبیه به لمّی" نامیده است. در فلسفه "برهان" به دو شق بالذات و بالعرض تقسیم می‌شود. «برهان دلیل»، خاصه برهان امکان در اثبات واجب، از نظر ملاصدرا "برهان لمی بالعرض" تلقی می‌شود، نه "برهان لمی بالذات". توجه به تطور این اصطلاحات از منطق به فلسفه اولی، راه‌گشای تفسیر دقیق عباراتی است که فیلسوفان آنها را در فلسفه به‌کار برده‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Evolution of the “a Priori Proof” and “a Posteriori Proof” from Logic to Philosophy in the Discourse of Ibn Sīnā and Mullā Ṣadrā

نویسنده [English]

  • askari soleimani amiri
Professor and Faculty Member of Imam Khomeini Education and Research Institute, Qom, Iran.
چکیده [English]

The terms proof, a priori proof, a posteriori proof, absolute a posteriori proof, and argument have specific definitions in logic. However, when some of these terms are transferred from logic to philosophy, philosophers have applied changes to these terms, retaining the division of proof in logic into a priori and a posteriori. There is evidence in the discourse of Ibn Sīnā and Mullā Ṣadrā that indicates the evolution of these terms in philosophy. In philosophy, proof (burhān) represents an “absolute a priori proof” and argument represents a “non-absolute a priori proof”.  The syllogism similar to proof in the discourse of Ibn Sīnā corresponds to the “absolute a posteriori proof” of the third kind in logic. The accidental proof in the discourse of Mullā Ṣadrā is a kind of "non-absolute a priori proof". Mullā Ṣadrā's burhān-i siddīqīn (Proof of the Veracious), which begins with the reality of existence, corresponds to the "absolute a posteriori proof" of the third kind. Mullā Ṣadrā calls it as the "proof similar to a priori". In philosophy, proof is divided into two branches: "essential" and "accidental." The argument specific to the argument from contingency to prove the necessary being, is considered by Mullā Ṣadrā as an "accidental a priori proof", and not an "essential a priori proof." Paying attention to the evolution of these terms from logic to philosophy opens the way for a precise interpretation of expressions that philosophers have used in philosophy.

کلیدواژه‌ها [English]

  • a Priori Proof
  • a Posteriori Proof
  • Argument
  • Absolute Proof
  • Proof similar to a Priori
  1. ابن‌سینا،حسین بن عبدالله (1363/الف). الشفاء الالهیات. به تحقیق الإب قنوانی و سعید زاید. تهران: انتشارات ناصر خسرو.
  2. ــــــــــــــ (1363/ب). المبدأ و المعاد. به تحقیق عبدالله نورانی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  3. ــــــــــــــ (1401ق). تعلیقات. به تحقیق عبدالرحمن بدوی. بی­جا: مرکز النشر مکتب الاعلام الاسلامی.
  4. ــــــــــــــ (1375ق). الشفاء، «البرهان». به تحقیق ابوالعلا عفیفی. قاهره: نشر وزارة التربیة و التعلیم.
  5. ــــــــــــــ (1403ق). الاشارات و التنبیهات مع الشرح (ج3). بی­جا: دفتر نشر الکتاب.
  6. حلی، جمال الدین یوسف (1388). الجوهر النضید فی شرح منطق التجرید. به تحقیق محسن بیدار. قم: انتشارات بیدار.
  7. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1981م). الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة (ج6). بیروت: دار التراث العربی.
  8. ــــــــــــــ (1981م). الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة (ج6)، تعلیقات طباطبایی بر اسفار. بیروت: دارالتراث العربی.
  9. طوسی، نصیرالدین (1403ق). الاشارات و التنبیهات مع الشرح (ج3). بی­جا: دفتر نشر الکتاب.