تمایز فقه و اخلاق، تاملی در یک اشتباه تاریخی

سوزنچی, حسین

تمایز فقه و اخلاق، تاملی در یک اشتباه تاریخی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

حسین سوزنچی

دانشیار و عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع)

چکیده

مسأله نسبت بین فقه و اخلاق و مرز بین این دو مدت‌هاست که مایه دل‌مشغولی برخی از اندیشمندان شده است. عده‌ای از تجددگرایان معتقدند که فقه عرصه را بر اخلاق تنگ کرده است. آنها به‌عنوان مسئولیت روشنفکری دینی در صدد هستند فقه را تابع اخلاق سکولار گردانند. اما به نظر می‌رسد فهم آنها از فقه و اخلاق و تمایز این دو، بر مفروضات قابل‌مناقشه‌ای تکیه کرده که اگر این فهم اصلاح شود، ناصواب و ناموفق بودن پروژه جایگزین‌سازی اخلاق به جای فقه آشکار می‌گردد.
با مروری تاریخی می‌توان دریافت که تمایز این دو علم و بقای آنها در کنار هم، به خاطر تفاوت موضوع آن دو بوده است: موضوع یکی بحثی واقع‌گرایانه درباره اصلاح خصلت‌ها و ملکات نفسانی بوده و موضوع دیگری، بررسی اعتباراتی است که می‌خواهد بر رفتارهای ما حاکم شود.
در مقاله حاضر نشان داده می‌شود که پیدایش تلقی اعتباری از ماهیت گزاره‌های اخلاقی از یک سو و عدم درک صحیح از مکانیسم اعتبارات شریعت از سوی دیگر، از زمینه‌های اصلی مطرح شدن پروژه جایگزین‌سازی اخلاق به جای فقه بوده است؛ و توجه به برخی از زوایای پیچیده اعتبارات شریعت، معلوم خواهد کرد که گزاره‌های تکلیفی فقه را منطقاً نمی‌توان با اعتبارات بسیطی که با علم اخلاق غیر فضیلت‌گرای مدرن پیش‌رو می‌نهد، به چالش کشید.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Distinction between Jurisprudence and Ethics (A critical look into a historical mistake)

نویسنده [English]

Hosein Souzanchi

An associate professor and faculty member at Baqir al-Ulum University

چکیده [English]

The relation and boundary between jurisprudence and ethics have been a matter of concern to thinkers for some time. Some modernists hold that jurisprudence has brought ethics into bay. As a part of their duty in religious intellectualism, they have been trying to make jurisprudence subject to secular ethics. It seems that their understanding of jurisprudence and ethics depends on some controversial presuppositions, were to be corrected, the erroneous substitution of ethics for jurisprudence would be known.
A historical review would prove that the distinction between the two disciplines and their endurance side by side owe to their different subject matters. As a part of its realistic subject matter, ethics deals with the correction of traits and habits, but jurisprudence deals with mentally-posited concepts that manage our behaviors.
In what follows, the author has demonstrated that the consideration of ethical propositions as mentally-posited perceptions from one side and the specious understanding of the concepts of jurisprudence from another side gave rise to the project of substitution of ethics for jurisprudence. The consideration of some perplexing angles of legal concepts proves that we fail to logically challenge the propositions of obligation of jurisprudence through simple concepts of modern none-virtue ethics.

کلیدواژه‌ها [English]

: jurisprudence
ethics
canon
mentally-posited concepts
jurisprudence

مراجع

قرآن کریم

1. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله (1403ق). الاشارات و التنبیهات. مع الشرح لنصیرالدین الطوسی وشرح الشرح القطب‌الدین الرازی (ج1). قم: دفتر نشر کتاب.

2. ابن علی، زهرا؛ کلهر، زهرا؛ ملکی، محمد (1397). «نسبت علم اخلاق با علم عرفان». دو فصل‌نامه پژوهش‌نامه مذاهب اسلامی. ش5 (9)، ص57-67.

3. ارسطو (1377). اخلاق نیکوماخوس. ترجمه محمدحسن لطفی. تهران:‌ انتشارات طرح نو.

4. اسکروتن، راجر (1382). تاریخ مختصر فلسفه جدید. ترجمه اسماعیل سعادتی خمسه. تهران: حکمت.

5. اصفهانی، محمدحسین (1429). نهایة الدرایة فی شرح الکفایة (ج3). بیروت: مؤسسه آل البیت (ع)، لاحیاء التراث.

6. افلاطون (1336). دوره آثار افلاطون.(ج3). ترجمه محمدحسن لطفی. تهران: انتشارات خوارزمی.

7. پارسانیا، حمید (1390). روش‌شناسی انتقادی حکمت صدرایی. قم: کتاب فردا.

8. جوانعلی، آذر(1394) بررسی تطبیقی نظریه ساخت اجتماعی واقعیت و نظریه اعتباریات علامه طباطبایی و تبیین دلالت‌های آن در حوزه سیاست‌گذاری. پایان‌نامه دکتری مدیریت دولتی، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی.

9. خلفی، رضاعلی (1389). بررسی تفاوت‌های اخلاق عقلی و نقلی در اسلام. رساله کارشناسی ارشد رشته معارف اسلامی، دانشگاه معارف اسلامی قم: دانشکده مطالعات اسلامی.

10. موسوی خمینی، سید روح‌الله (1378). شرح حدیث جنود عقل و جهل. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

11. سروش، عبدالکریم (1373). قصه ارباب معرفت. تهران: صراط.

12. سروش، عبدالکریم (1377). رازدانی و روشنفکری و دینداری. تهران: صراط.

13. سوزنچی، حسین (1392) «جایگاه حجاب در فقه و اخلاق؛ نقدی بر آراء دکتر سروش دباغ»، بازیابی 27 اردیبهشت 1392 از: http://www.souzanchi.ir/hejab-and-moralit.

14. ــــــــــــــــ (1395). «نگاهی متفاوت به خاستگاه و ثمرات بحث اعتباریات علامه طباطبایی». فصل‌نامه صدرا، 5 (19)، ص 90-94.

15. ــــــــــــــــ (1397). «اسلام، اخلاق، و همجنس‌گرایی؛ نقدی بر آرش نراقی». بازیابی 15 دی‌ماه 1397 از: http://www.souzanchi.ir/islam-ethics-and-homosexuality.

16. شهید اول، محمد بن مکی (1419ق). ذکرى الشیعة فی أحکام الشریعة. قم: مؤسسه آل البیت:.

17. شهرآیینی، مصطفی (1396). «مطالعه تطبیقی نفس در نظام فکری بابا افضل کاشانی و ذهن در فلسفه دکارت». دوفصل‌نامه متافیزیک، 9 (23)، ص 1-18.

18. طباطبایی، سید محمدحسین (1372). اصول فلسفه و روش رئالیسم. با پاورقی‌های مرتضی مطهری. تهران: صدرا.

19. ـــــــــــــــــــــــــــ (1428ق/الف). الانسان و العقیدة. قم: نشر باقیات.

20. ـــــــــــــــــــــــــــ (1428ق/ب). مجموعه رسائل العلامه الطباطبایی. قم: نشر باقیات.

21. طوسی، محمد بن حسن (1407ق). تهذیب الأحکام. به تحقیق حسن موسوی خرسان. تهران: دارالکتب الاسلامیه.

22. فنایی، ابوالقاسم (1384). دین در ترازوی اخلاق؛ پژوهشی در باب اخلاق دینی و اخلاق سکولار. تهران: صراط.

23. ـــــــــــــ (1394). اخلاق دین‌شناسی؛ پژوهشی در باب مبانی اخلاقی و معرفت‌شناسی فقه. تهران: نگاه معاصر.

24. قوچانی، محمد (1393). «روشنفکری ایرانی و نسل پنجم روزنامه‌نویسی». ماهنامه مهرنامه. (4) 34)، ص 16.

25. کانت، ایمانوئل (1381). دین در محدوده عقلِ تنها. ترجمه منوچهر صانعی دره‌بیدی. تهران: انتشارات نقش و نگار.

26. ــــــــــــــ (1385). نقد عقل عملی. ترجمه انشاءالله رحمتی، تهران: انتشارات نورالثقلین.

27. کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق). الکافی. تحقیق علی اکبر غفاری. تهران: دارالکتب الاسلامیه.

28. مصباح یزدی، محمدتقی (1367). دروس فلسفه اخلاق. تهران: انتشارات اطلاعات.

29. مطهری، مرتضی (1372). مسأله ربا به ضمیمه بیمه. تهران: صدرا.

30. مظفر، محمدرضا (1375). اصول فقه. قم: طبع اسماعیلیان.

31. ــــــــــــــــ (1388). المنطق. نجف: مطبعه نعمان.

32. مک اینتایر، السدر (1379). تاریخچه فلسفه اخلاق. ترجمه انشاءالله رحمتی. تهران: حکمت.

33. ـــــــــــــــــ (1392). سه تقریر در پژوهش‌های اخلاقی؛ دائرةالمعارف، تبارشناسی و سنت. قم: ‌پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.

34. ملایی، رضا (1397). الزامات روش‌شناختی استدلال‌های جاری در اعتباریات اجتماعی. پایان‌نامه دکتری فلسفه علوم اجتماعی. قم: دانشگاه باقرالعلوم(ع)، دانشکده علوم اجتماعی و رفتاری.

35. ملکیان، مصطفی (1381). راهی به رهایی. تهران: مؤسسه نگاه معاصر.

36. نراقی، محمدمهدی (بی‌تا). جامع السعادات. بیروت: اعلمی.

37. وحدانی‌فر، هادی (1396). «واکاوی اخلاق اسلامی در مقایسه با برخی از علوم انسانی». فصل‌نامه بصیرت و تربیت اسلامی، 14 (41)، ص89-111.

38. هیوم، دیوید (1397). رساله‌ای درباره طبیعت آدمی. ترجمه جلال پیکانی، تهران: ‌ققنوس.

39. Bethesda, MD. (2018). "Births to Unmarried Women". Child Trends. Retrieved 24 Sep 2018 from https://www.childtrends.org/indicators/births-to-unmarried-women.

40. Joyce A. Martin; Brady E. Hamilton; Michelle J.K. Osterman; Anne K. Driscoll & Patrick Drake, M.S (2018). National VitalStatistics Reports. 67 (8), Retrieved 7 November 2018 from https://www.cdc.gov/nchs/data/nvsr/nvsr67/nvsr67_08-508.pdf

41. Sprigg, Peter (2011). Debating Homosexuality: Understanding Two Views. Family Research Council. Retrieved 10 May 2012 from https://downloads.frc.org/EF/EF11J33.pdf