بررسی و نقد رویکرد تاریخی‌نگری‏ به سنت اسلامی در آرای محمد عابد الجابری و محمد ارکون

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی

2 دانشیار و عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم

چکیده

رویکرد تاریخی به سنت اسلامی و اندیشه دینی، یکی از رویکردهای جدید در جهان اسلام است که طی دهه‌های اخیر از سوی برخی اندیشمندان و جریان‌های فکری در جهان اسلام مورد توجه قرار گرفته است. دراین‏میان، جریان اعتزال نو و به‌ویژه محمد عابد الجابری و محمد ارکون، این رویکرد را به‏طورجدی به کاربسته و میراث فکری اسلامی را نقد کرده‌اند. هدف آنها از این رویکرد تاریخ‏مندانه، ارائه قرائتی جدید از اسلام و اندیشه اسلامی است؛ قرائتی که بسیاری از آموزه‌های فقهی و اعتقادی اسلامی را تاریخ‏مند می‏داند و منحصر به عصر نزول می‌کند. این رویکرد در پی آن است که با تسری دادن آموزه‌های اسلامی به همه زمان‌ها و مکان‌ها مقابله کند؛ چراکه در این دیدگاه این سریان یافتن، درنهایت به برداشت‌هایی ایدئولوژیک از اسلام می‏انجامد که عامل اصلی عقب‏ماندگی مسلمانان شمرده می‌شود. این دو در رویکرد تاریخی خود، از نگرش تاریخی کلاسیک عبور کرده و از رویکردهای جدید در حوزه تاریخی‏نگری یا همان تاریخی‏نگری نوین (نوتاریخ‏گرایی) بهره برده‌اند که از آن جمله می‌توان به روش مکتب آنال در فرانسه اشاره کرد. البته، هم جابری و هم ارکون در این رویکرد تاریخی متأثر از اندیشمندان پست‏مدرن غربی و به‌ویژه فرانسوی هستند و کوشیده‏اند الگوی آنان را عیناً در فضای فکری اسلامی پیاده سازند. این در حالی است که برخی معتقدند حوزه معرفتی اسلام و غرب، تفاوت‌های بنیادینی با یکدیگر دارند و نمی‌توان برای هردو آنها نسخه واحدی ارائه کرد. در این مقاله نحوه به‏کارگیری رویکرد تاریخی‏نگری نوین از سوی جابری و ارکون درباره اندیشه اسلامی تبیین و بررسی، و سپس با جریان‌های مخالف این رویکرد مقایسه شده است تا خواننده فراتر از نتایج این مقاله بتواند خود به قضاوت بنشیند.
                                                                                                                                                                   

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Review of the historicistic approach towards Islamic tradition in the words of Muhammad Abid al-Jabiri and Muhammad Arkoun

نویسندگان [English]

  • hamed aliakbarzadeh 1
  • Hassan Moallemi 2
1
2 Baghir-al-Olum University
چکیده [English]

Historicist approach towards Islamic tradition is a fresh approach in the Islamic world that has been focused on in recent centuries by some thinkers and intellectual trends. Among others, the Neo-Mu'atazilites especially Muhammad Abid al-Jabiri and Muhammad Arkoun have strongly stuck to this approach applying it to assessing Islamic heritage. Using this approach, they aim at presenting a new version of Islam, a version that considers many of the juristic and ideological issues of Islam as historical issues confined thus to the time of revelation. They do not accept that Islamic doctrines are universal including all times and places. This is because they believe that the belief in the universality of Islamic teachings leads eventually to an ideological understanding of Islam which is in turn deemed as the main factor behind the decline of Muslims. Putting aside the classic approach, they followed neo-historicism supported among others by Annal school in France. It has to be however admitted that both Jabiri and Arkoun were under the influence of Western post-modern thinkers, especially French philosophers. They have tried to apply their theory in a literal way to Islamic intellectual climate. This is while some believe that Islamic and Western epistemic domains are fundamentally different from each other. Thus one cannot subscribe the same prescription for both. This article studies how Jabiri and Arkoun apply neo-historicism to Islamic thoughts. It also compares it with its rivals so as to help readers reach a conclusion by themselves.  

کلیدواژه‌ها [English]

  • historicism
  • Islamic tradition
  • Arab reason
  • Islamic reason
  • Muhammad Adid al-Jabiri
  • Muhammad Arkoun
  1. ابی‌نادر، نایله (2008م). التراث والمنهج بین ارکون والجابری. بیروت: الشبکة العربیه للابحاث و النشر.
  2. ارکون، محمد (1392). تاریخ‌مندی اندیشه اسلامی. ترجمه رحیم حمداوی. تهران: نشر معاصر.
  3. ـــــــــــ (1388). اعاده اعتبار به اندیشه دینی. ترجمه محمد جواهر کلام. تهران: نگاه معاصر.
  4. ـــــــــــ (1379). نقد عقل اسلامی. ترجمه: محمد مهدی خلجی. تهران: ایده.
  5. ـــــــــــ (1999م). الفکر الاصولی و استحاله التأصیل، نحو تاریخ آخر للفکر الاسلایی. ترجمه و تعلیق‌هاشم صالح. بیروت: دارالساقی، 1999م.
  6. ـــــــــــ (1995م). این هو الفکر الاسلامی المعاصر. ترجمه ‌هاشم صالح. الطبعة الثانیة. بیروت: دارالساقی.
  7. ـــــــــــ (1990م). الاسلام والحداثة. ترجمه ‌هاشم صالح. بیروت: دارالساقی.
  8. ـــــــــــ (1990م). الاسلام، الاخلاق و السیاسة. ترجمه ‌هاشم صالح. بیروت: مرکز الانماءالقومی.
  9. ـــــــــــ (1987م). الفکر الاسلامی؛ قراه علمیه. ترجمه ‌هاشم صالح. بیروت: مرکز الانماء القومی.
  10. استیور، دان. «ساختارگرایی و پسا ساختارگرایی». روش­شناسی علوم انسانی. ترجمه ابوالفضل ساجدی. شماره 39، تابستان، 1383، ص185-154.
  11. برسلر، چارلز (1393). درآمدی بر نظریه­ها و روش­های نقد ادبی. ترجمه مصطفی عابدین فرد. چاپ سوم. تهران: نیلوفر.
  12. برودل، فرنان (1372). سرمایه­داری و حیات مادی. ترجمه بهزاد باشی. تهران: نشر نی.
  13. بلوخ، مارک (1363). جامعه فئودالی. ترجمه بهزاد باشی. تهران: آگاه.
  14. پیاژه، ژان (1358). ساختارگرایی. ترجمه علی‌اکبر پوررضا. تهران: مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
  15. جابری، محمد عابد (1389). تکوین عقل عربی. ترجمه سیدمحمد آل‌مهدی. تهران: نسل آفتاب.
  16. ـــــــــــــــــ (1387). ما و میراث فلسفی­مان. ترجمه سیدمحمد آل‌مهدی. تهران: نشر ثالث.
  17. ــــــــــــــــ (1991م). التراث و الحداثه. بیروت: المرکز الثقافی العربی.
  18. حر عاملی، محمد‌بن‌حسن (1367). وسائل الشیعه. تحقیق و تعلیق ربانی شیرازی و رازی. چاپ ششم. تهران: کتابفروشی اسلامیه.
  19. حقیقت، سید صادق (1394). روش‌شناسی علوم سیاسی. چاپ چهارم. قم: دانشگاه مفید.
  20. سادوسکی، و. ن. (1361). نظریه سیستم‌ها:مسائل فلسفی و روش شناختی. ترجمه کیومرث پریانی. تهران: تندر.
  21. ضیمران، محمد (1381). میشل فوکو: دانش و قدرت. تهران: هرمس.
  22. عرب‌صالحی، محمد (1391). تاریخی­نگری و دین. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، سازمان انتشارات.
  23. فضلی‌نژاد، احمد. «پژوهشی در روش‌شناسی و تاریخ‌نگاری مکتب آنال»، نامه تاریخ‌پژوهان. شماره 16، زمستان 1387، ص47-81.
  24. کریمی، بهزاد. «مکتب تاریخ­نگاری آنال». تاریخ و تمدن اسلامی، سال 6، شماره 11، بهار و تابستان 1389، ص167-191.
  25. مزوغی، محمد (2007م). العقل بین التاریخ و الوحی؛ حول العدمیه النظریه فی اسلامیات محمد ارکون. بغداد: منشورات الجمل.

26. مسرحی، فارح (2006م). الحداثه فی فکر محمد ارکون. بیروت: الدار العربیة للعلوم ناشرون.

27. مناف‌زاده، علیرضا. «سرچشمه­های تحولی شگرف در تاریخ­نگاری (درباره مکتب آنال)». نگاه نو، شماره 28، 1374، ص164-175.
28. نوذری، حسینعلی (1379). فلسفه تاریخ:روش‌شناسی و تاریخ‌نگاری. تهران: طرح نو.

29. یاری، یاسمن. «تأثیر ساختارگرایی بر نسل اول و دوم تاریخ­نگاران مکتب آنال». تاریخ اسلام در آینه پژوهش، سال 11، شماره 1 (شماره پیاپی 36)، بهار و تابستان 1393، ص117-129.