وجوب سابق، لوازم، ادله و نقد آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش آموخته جامعه المصطفی العالمیه و عضو گروه فلسفه دانشگاه مجازی المصطفی

چکیده

وجوب سابق که نزد فلاسفه اسلامی با قاعده «الشیء ما لم­ یجب لم ­یوجد» شناخته می­شود، از اقسام «وجوب بالغیر» است. از نظر ایشان معلول تا ضرورت و وجوب نیابد، موجود نمی­ گردد. به بیان دیگر، با تمام شدن علت تامه، ابتدا وجود معلول واجب و سپس معلول، موجود می‏ شود. ازاین­رو این قاعده به «جبر فلسفی» مشهور است. متکلمان با انگیزه صیانت از اختیار فاعل، وجوب غیری را نفی کردند و به اولویت قایل شدند؛ به این بیان که با آمدن علت تامه، وجود معلول اولی می­ شود، لیکن به حد وجوب و ضرورت نمی­ رسد. آنان معتقد بودند اگر وجوب بیاید، دیگر اختیار معنایی ندارد. در حقیقت متکلمان نفی اختیار را لازمه پذیرش قاعده «الشیء ما لم‌یجب لم ­یوجد» دانسته­ اند. بعضی از اصولیان شیعه نیز با تفصیل میان فاعل مختار و موجب، مجرای این قاعده را تنها فاعل موجب دانسته، فاعل مختار را تخصصاً خارج از آن می­ دانند. از معاصران نیز استاد فیاضی از مخالفان سرسخت اصل ضرورت علّی است و ادله­ای علیه آن اقامه می‌کند. ما در این مقاله می­ کوشیم در تحقیقی حتی­ الامکان جامع، با تحلیل، بررسی و نقد ادله این قاعده به منشأ اعتقاد به آن دست یابیم.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Arguments for previous necessity and their assessment

نویسنده [English]

  • s.ahmad alaee
Al-Mustafa International University
چکیده [English]

The law of 'previous necessity' known among Muslim philosophers as 'that which is not made necessary will not be brought into existence' is a sort of 'necessity by something else'. According to Muslim philosophers an effect will not be brought into existence unless it is made necessary. In other words, when a complete cause comes the effect will be firstly made necessary and then brought into existence. This law is also known as philosophical determinism. To safeguard an agent's free will, theologians have negated the necessity by something else suggesting that 'priority' is enough. They assume that with the coming into being of a complete cause the priority will lie with the existence of its effect, though its existence is not yet a must. They believe that free will will be void if the effect is necessitated by its complete cause. In other words, theologians are of the view that the law 'that which is not made necessary will not be brought into existence' implies the negation of free will. Distinguishing between a free and compelled agent, some scholars of the principles of Shiite jurisprudence have suggested that the law is applicable only to compelled agents. From among the contemporaries, it is professor Fayyazi who being strongly opposed to causal necessity presents arguments against it. Following a comprehensive approach, this article tries to find out the origin of the belief in this law through evaluating the arguments presented for it.   

کلیدواژه‌ها [English]

  • previous necessity
  • causal necessity
  • necessity by something else
  • causal determinism
  1. ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1380). قواعد کلی فلسفی در فلسفه اسلامی(ج2). چاپ سوم. تهران: پژوهشگاه علوم اسلامی و مطالعات فرهنگی.
  2. ابن­سینا، حسین‌بن‌عبدالله (1379). النجات من الغرق فی بحر الضلالات. ویرایش محمدتقی دانش‌پژوه. چاپ دوم. تهران: دانشگاه تهران.
  3. ــــــــــــــــــــــــ (1375). الاشارات و التنبیهات، مع الشرح للمحقق الطوسی و شرح الشرح للعلامه قطب­الدین الرازی(ج3). قم: نشرالبلاغه.
  4. ـــــــــــــــــــــــ (1366). الحدود یا تعریفات. ترجمه محمدمهدی فولادوند. چاپ دوم. تهران: سروش.
  5. ـــــــــــــــــــــــ (1404ق).الهیات شفاء. قم: مکتبة آیة­الله العظمی المرعشی النجفی.
  6. ـــــــــــــــــــــــ (1980م). عیون الحکمة. تصحیح عبدالرحمن بدوی. چاپ دوم. بیروت: دارالقلم.
  7. اسفراینى نیشابورى، محمدبن‌علی (1383). شرح کتاب النجات لابن­سینا (قسم الالهیات). تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
  8. تفتازانی، مسعودبن‌عمر (1409ق). شرح المقاصد(ج2). تصحیح عبدالرحمن عمیره. قم: الشریف الرضی.
  9. جوادی‌آملی، عبدالله (1376). رحیق مختوم: شرح حکمت متعالیه. قم: إسرا.
  10. خوئی، سیدابوالقاسم (1419ق). اجود التقریرات. تقریرالأبحاث المیرزا محمدحسین النائینی(ج1). قم: مؤسسه صاحب‌الامر.
  11. سبزواری، هادی‌بن‌مهدی (1384). شرح المنظومه(ج2). تعلیقات حسن حسن­زاده آملی. چاپ سوم. تهران: نشر ناب.
  12. سلیمانی‌امیری، عسکری (1378). سرشت کلیت و ضرورت. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  13. سهروردی، شهاب‌الدین یحیی‌بن کبش (1380). مجموعه مصنفات شیخ اشراق(ج2). تصحیح هانری کربن. چاپ سوم.تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  14. شهرزورى، محمد‌بن‌محمود (1372). شرح حکمه الاشراق. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى.
  15. صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم (1990م). الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة(ج2و6). چاپ چهارم. بیروت: داراحیاءالتراث‌العربی.
  16. ــــــــــــــــــــــــــــــــــ (بی‌تا). الحاشیه علی الهیات الشفاء. قم: بیدار.
  17. طباطبائی، محمدحسین (1388). نهایة الحکمة(ج3). با تعلیقه غلامرضا فیاضی. چاپ پنجم. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
  18. ــــــــــــــــــــ (1374). نهایة الحکمة(ج1). ترجمه و شرح علی شیروانی. چاپ دوم. تهران: الزهرا.
  19. ــــــــــــــــــــ (1374الف). نهایة الحکمة(ج2). ترجمه و شرح علی شیروانی. چاپ سوم. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  20. ــــــــــــــــــــ (1374ب). اصول فلسفه و روش رئالیسم(ج3). چاپ هشتم. قم: صدرا.
  21. علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف (1419ق). نهایة المرام فی علم الکلام(ج1). تحقیق فاضل عرفان. قم: مؤسسه الامام الصادق.
  22. علوى، احمدبن‌زین­العابدین (1376). شرح کتاب القبسات. تهران: مؤسسه مطالعات اسلامى.
  23. فخر رازی، محمدبن‌عمر(1373). شرح عیون الحکمة(ج3). تهران: مؤسسه الصادق7.
  24. ــــــــــــــــــــــ (1411ق). المباحث المشرقیه فی علم الالهیات و الطبیعیات(ج1). چاپ دوم. قم: بیدار.
  25. فیاضی، غلامرضا (1392). «گزارش تفصیلی دوازدهمین کرسی نظریه­پردازی با موضوع اراده آزاد و ضرورت علّی با رویکرد فلسفی». با حضور آقایان: فیاضی، رمضانی، سلیمانی امیری و رضاپور. خبرنامه داخلی مجمع عالی حکمت اسلامی، شماره 26، مرداد و شهریور1392.
  26. ـــــــــــــــ (1391). «گزارش تفصیلی نشست علمی اراده آزاد و ضرورت علّی با رویکرد فلسفی». با حضور آقایان: فیاضی، رمضانی، سلیمانی امیری و رضاپور. خبرنامه داخلی مجمع عالی حکمت اسلامی، شماره 22، آذر-دی1391.
  27. ــــــــــــــــ (بی‌تا). تقریر درس‌های اسفار. قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
  28. کاتبی قزوینی، علی‌بن‌عمر (1353). حکمة‌العین و شرحه. مشهد: فردوسی.
  29. لاهیجی، عبدالرزاق‌بن‌علی (بی­تا). شوارق الالهام(ج1). اصفهان: مهدوی.
  30.  مطهری، مرتضی (1379). مجموعه آثار (ج6). چاپ هفتم. قم: صدرا.
  31. نصیرالدین طوسی، محمدبن‌محمد (1408ق). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد. شرح العلامه الحلی. بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
  32. هاشمی شاهرودی، محمود (1417ق). بحوث فی علم الاصول: تقریرات محمدباقر الصدر (ج2). قم: موسسة دائره‌المعارف الفقه الاسلامی، مرکز الغدیر للدارات الاسلامیة.