نظریه خلود در عذاب، با تکیه بر دیدگاه ملاصدرا و حکیم سبزواری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فلسفه دانشگاه باقر العلوم(علیه السلام)

2 دانشیار و عضو هیئت علمی پردیس فارابی دانشگاه تهران

3 دانشیار و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چکیده

تبیین عقلانی «انقطاع عذاب» توسط صدرالمتألهین، با انتقاداتی از سوی سبزواری مواجه شد. عدم پذیرش قاعده «القسر لایدوم» و عدم زوال فطرت الهی، حتی نسبت به کسانی که عذاب الهی براساس مقتضای طبع و ذاتشان است، دو انتقاد مهمی است که حکیم سبزواری نسبت به دیدگاه ملاصدرا دارند. در دیدگاه حکیم سبزواری ملکات رذیله در اثر تکرار، در نفوس افراد شقیّ رسوخ نموده است؛ به‌گونه‌ای که جزء ذاتیات آنها شده‌ و امکان انفکاک آن وجود ندارد. لذا برای تمسّک به انقطاع عذاب، جایی برای استفاده از قاعده «القسر لایدوم» نمی‌ماند. افزون بر این، استدلال به اینکه عذاب برخی براساس طبیعت و مقتضای ذاتشان است نادرست می‌باشد؛ زیرا فطرت الهی امری باقی است. لکن براساس دیدگاه ملاصدرا، هیچ‌یک از این دو انتقاد مورد قبول نمی‌باشد؛ زیرا وی تنها در یک مورد و نسبت به یک گروه خاصّی از اهل عذاب از این قاعده استفاده می‌کند که خود این دیدگاه مورد پذیرش سبزواری است. بنابراین ملاصدرا هیچ‌گاه قائل به زوال فطرت الهی نسبت به هیچ‌یک از افراد موجود در آتش جهنّم نمی‌باشد که در این نوشتار با روش تحلیلی- تطبیقی به تفصیل از آن بحث می‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Theory of the Hereafter Perpetual Torment in the Light of Mulla Sadra and Hakim Sabziwari’s Viewpoints

نویسندگان [English]

  • reza hesari 1
  • yahya kabir 2
  • mohammad mooSavi 3
1 A PhD. student of philosophy at Baqir al-Ulum University
2 An associate professor and faculty member at Pardis Farabi of Tehran University
3 An associate professor and faculty member at Razawi University of Islamic Studies
چکیده [English]

Mulla Sadra’s rational explanation of “termination of the after death torment” came under Sabziwari's several criticisms. He has leveled two criticisms to Mulla Sadra’s point of view: first is based on the denial of the “no compulsion persists” rule, and second on that the God-given innate nature does not go away, even as to those who shall suffer due to their nature and temper. Sabziwari holds that through regular practice evil habits go implanted in the soul of damned people as an inseparable part of their nature. Therefore, there will be no room to resort to the "no compulsion persists" rule in order to prove the termination of torment. Furthermore, it is incorrect to argue that the torment of some people depends on their temper and required nature, because the God-given nature keeps exiting. According to Mulla Sadra’s viewpoint, however, none of the two criticisms are acceptable, because he merely applies the rule to one case and one particular people of hell punishment; the very viewpoint is embraced by Sabziwari himself, too. Accordingly, Mulla Sadra has never held that the God-given nature of all people in hellfire goes away. In this essay, the authors have comparatively and analytically examined this issue in detail.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The God-given innate nature
  • no compulsion persists
  • Mulla Sadra
  • evil habits
  1. ـ قرآن کریم.

    1. ابن‌عربی، محمّدبن‌علی (1410ق). رحمة من الرحمن فی تفسیر و اشارات القرآن. جمع و تألیف محمود محمود غراب، دمشق: بی‌جا.
    2. ـــــــــــــــ (بی‌تا). الفتوحات المکیّة (ج1). مصر: طبع بولاق.
    3. آشتیانی، سیّدجلال‌الدین (1381). شرح بر زاد المسافر صدرالدین شیرازی. قم: بوستان کتاب.
    4. جامی، عبدالرحمن بن احمد (1393). نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص. تصحیح ویلیام چتیتک با پیش‌گفتار سیّدجلال‌الدین آشتیانی. تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
    5. جوادی آملی، عبداللّه (1391). معاد در قرآن. تحقیق و تنظیم علی زمانی قمشه‌ای. قم: مرکز نشر اسراء.
    6. حویزی، عبد علی‌بن‌جمعه (بی‌تا). نورالثقلین. (ج4). قم: مؤسسه مطبوعات اسماعیلیان.
    7. خوارزمی، تاج‌الدین حسین‌‌بن‌حسین (1375). شرح فصوص الحکم. تصحیح نجیب مایل هروی. تهران: انتشارات مولی.
    8. سبزواری، هادی (1376). رسائل حکیم سبزواری. تصحیح. تعلیق و مقدّمه سیّد جلال‌الدین آشتیانی. تهران: شرکت چاپ و انتشارات اسوه.
    9. صدرالدین شیرازی، محمّدبن‌ابراهیم (1393). الشواهد الربوبیّه فی مناهج السلوکیّه. با حواشی حاج ملّاهادی سبزواری، تصحیح و تعلیق سیّد جلال‌الدین آشتیانی. قم: بوستان کتاب.
    10. ـــــــــــــــ (1389). تفسیر القرآن الکریم. تصحیح و تحقیق و مقدّمه محمّد خواجوی با اشراف سیّد محمّد خامنه‌ای. (ج1، 5). تهران: انتشارات بنیاد حکمت صدرا.
    11. ـــــــــــــــ (1341). عرشیّه. مصحّح و مترجم غلام‌حسین آهنی، اصفهان: دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی.
    12. ـــــــــــــــ (بی‌تا). الحکمة المتعالیّة فی الأسفار الاربعة العقلیّة.(ج7، 9) بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    13. طباطبایی. سیّد محمدحسین (1421ق). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: مؤسسه مطبوعات اسماعیلیان.
    14. غزّالی، محمّد (1399ق). الإقتصاد فی الإعتقاد. تحقیق علی ابوملحم، بیروت: مکتبة الهلال.
    15. قیصری، داود بن محمود (1393). شرح فصوص الحکم. تحقیق آیت‌اللّه حسن حسن‌زادۀ آملی، قم: بوستان کتاب.
    16. نعیما طالقانی، محمدنعیم ‌بن ‌محمّدتقی (1390). ملخّص منهج الرشاد فی المعاد الجسمانی. به تحقیق رضا استادی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.