دوام یا انقطاع عذاب اخروی با رویکرد ارزیابی انتقادات حکیم طالقانی به حکما

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجو دکتری رشته فلسفه اسلامی دانشگاه باقر العلوم(ع)

2 استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران

چکیده

مسئله جاودانگی در عذاب، از جمله مسائل مهمّ فلسفی و عرفانی است که مورد توجّه بسیاری از متفکّران اسلامی بوده است. در این میان، ملّا نعیما طالقانی از جمله موافقان جاودانگی عذاب در جهنّم است. وی برخی از دلایل قائلین به انقطاع عذاب را برّرسی نموده، امّا هیچ‌یک از آنها را نپذیرفته است. از منظر وی، پذیرش انقطاع عذاب امری ناموجّه است. حکیم طالقانی این دیدگاه را مخالف اجماع مسلمین صدر اسلام و ظواهر آیات قرآن کریم می‌داند. وی معتقد است که عذاب دائمی منافاتی با حکمت الهی ندارد. نگارنده همه انتقادات حکیم طالقانی را مورد برّرسی قرار داده و نشان‌ داده است که هیچ‌یک از این انتقادات تمام نیست. بلکه برخی از نقدهای وی ناشی از عدم ادراک دقیق دلایل اقامه شده در این مسئله است. بر اساس ناکافی بودن انتقادات مطرح شده از سوی حکیم طالقانی ـ با روش تحلیل تطبیقی ـ می‌توان گفت که دلایل اقامه شده توسّط برخی از حکما و عرفا نسبت به انقطاع عذاب اخروی کافی است و این مسئله توجیه عقلی خواهد یافت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

HaIn-Hell Torment with or without Cease (The Assessment of Hakim Taleqani’s Objections to Theosophers)

نویسندگان [English]

  • reza hesari 1
  • vahid vahedjavan 2
1 A PhD. Student of Islamic philosophy at Baqir al-Ulum University
2 An assistant professor and a faculty member of Tehran University
چکیده [English]

The in-hell torment without cease (eternity in Hellfire) is one of the significant issues of philosophy and mysticism drawn the attention of many Muslim thinkers. From among them, Mulla Na’ima Taleqani is one of the proponents of in-hell eternal torment. He has examined some arguments of the proponents of the cease of in-hell torment, none of which he accepted. He holds that the cease of in-hell torment is ill-founded. He argues that this view is contrary to the unanimous agreement of the earliest Muslims and incompatible with the literal meaning of the Qur'an. He adds that the in-hell eternal torment does not oppose divine wisdom.
In their examination of Taleqani’s all objections here, the authors have demonstrated that those objections are not valid, some of which come from Taleqani’s failure in precise understanding of the arguments advanced on the issue. According to Taleqani’s ill-founded objections, one can -analytically and comparatively- say that theosophers and mystics’ arguments over the cease of in-hell torment are valid and rationally plausible.
                  

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mulla Na’ima Taleqani
  • Mulla Sadra
  • divine wisdom
  • the eternity of soul
  • the cease of in-hell torment
  1.          *قرآن کریم.
  2. ابن‌عربی، محمّدبن‌علی (1410ق). رحمة من الرحمن فی تفسیر و اشارات القرآن (ج4). جمع و تألیف محمود محمود غراب.  دمشق: بی‌جا.
  3. ـــــــــــــــــــــ (بی‌تا). الفتوحات المکیّة (ج1، 3). مصر: طبع بولاق.
  4. ابن‌منظور، محمّدبن‌مکرّم (1414ق). لسان العرب (ج3). بیروت: دار صار.
  5. آشتیانی، سیّد جلال‌الدین (1381). شرح بر زاد المسافر صدرالدین شیرازی. قم: بوستان کتاب.
  6. ابن‌حزم، علی‌بن‌احمد (1395ق). الفصل بین الأهواء و النحل. بیروت: دارالمعرفة.
  7. جامی، عبدالرحمن (1425ق). شرح فصوص الحکم. تصحیح عاصم ابراهیم کیالی. بیروت: دارالکتب العلمیّة.
  8. ــــــــــــــــ (1393). نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص. مقدّمه، تصحیح و تعلیقات ویلیام چیتیک. تهران: مؤسّسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
  9. صدیق حسن خان، محمد صدیق (بی‌تا). تفسیر فتح البیان (ج4). به اهتمام عبدالمحی علی محفوظ. قاهره: بی‌جا.
  10. فخررازی، محمّدبن‌عمر (1420ق). التفسیر الکبیر (ج6)، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  11. راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمّد (بی‌تا). المفردات فی غریب القرآن. تحقیق و ضبط محمّد خلیل عتیانی. لبنان: دارالمعرفة.
  12. سبزواری، هادی بن مهدی (1376). رسائل حکیم سبزواری. تصحیح، تعلیق و مقدّمه سیّد جلال‌الدین آشتیانی. تهران: شرکت چاپ و انتشارات اسوه.
  13. سیوطی، جلال‌الدین (1403ق). الدّرالمنثور فی تفسیر المأثور (ج3). قم: کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی نجفی.
  14. شبّر. سیّد عبداللّه (1412ق). تفسیر القرآن الکریم (ج2). بیروت: دارالبلاغة.
  15. صدرالدین شیرازی. محمّدبن‌ابراهیم (1389). تفسیر القرآن الکریم. تصحیح تحقیق و مقدّمه محمّدجواجوی با اشراف سیّد محمّد خامنه‌ای. (ج5). تهران: انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
  16. ــــــــــــــــــــــــــــــــ (1373). تفسیر القرآن الکریم (ج4). قم: انتشارت بیدار.
  17. ـــــــــــــــــــــــــــــــــ (1410 ق). الحکمة المتعالیّة فی الأسفار العقلیّة الأربعة (ج9). بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  18. ـــــــــــــــــــــــــــــــــ (1393). الشواهد الربوبیّة فی مناهج السلوکیّة. با حواشی حکیم سبزواری، مقدّمه، تصحیح و تحقیق سیّد جلال‌الدین آشتیانی. قم: بوستان کتاب.
  19. صدوق، محمّدبن‌علی (1398ق). التوحید. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  20. طباطبایی. سیّد محمّدحسین (1371). المیزان فی تفسیر القرآن (ج22). قم: مؤسّسۀ اسماعیلیان.
  21. نعیما طالقانی، محمّد نعیم‌بن‌محمّدتقی (1390). ملخّص منهج الرشاد فی المعاد الجسمانی. تحقیق رضا استادی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.
  22. غزّالی، محمّد بن محمد (1399ق). الاقتصاد فی الاعتقاد. تحقیق علی ابو ملحم. بیروت: مکتبة الهلال.
  23. قیصری، داود بن محمود (1393). شرح فصوص الحکم.  تحقیق آیت‌اللّه حسن حسن‌زاده آملی. (ج1). قم: بوستان کتاب.
  24. مجلسی، محمّدباقربن محمد تقی (1404ق). بحار الأنوار الجامعة لدرر الأخبار الأئمة الأطهار (ج8). بیروت: مؤسّسة الوفاء.
  25.       24. مکارم شیرازی. ناصر (1374). تفسیر نمونه. (ج20). تهران: دارالکتب الإسلامیّة.