چیستی اعتباریات اجتماعی از دیدگاه علامه طباطبایی و لوازم روش شناختی آن در حوزه علوم اجتماعی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی فلسفه علوم اجتماعی دانشگاه باقرالعلوم (ع)

2 دانشیار و عضوهیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم (ع)

چکیده

نظریه اعتباریات علامه طباطبایی، مفاهیم اجتماعی را اعتباریاتی اجتماعی معرفی می‌کند که پس از تشکیل اجتماع، «به وجود می‌آیند، با اجتماع معنا می‌یابند، کنش اجتماعی را ممکن می‌سازند، عمدتاً متغیر و در اندک مواردی ثابت بوده و همچنین ابزارهایی برای رفع نیازها و نیل به کمالات اجتماعی» هستند. این اعتباریات، اگرچه می‌توانند متأثر از واقعیات خارجی باشند، لکن بدون تطابقات عقلا و توافقات اجتماعی آنها تحقق نمی‌یابند. ازاین‌رو فاقد هستی در جهان خارج بوده و صرفاً از هستی‌ای بین‌الاذهانی بهره‌مند می‌باشند. اتکاء اعتباریات اجتماعی به توافقات اجتماعی و انحصار هستی آنها در بین‌الاذهانیت، گزاره‌های علوم اجتماعی را از گزاره‌های یقینی به گزاره‌های مشهوره، مسلمه و مقبوله تنزل می‌دهد. از آن پس علوم اجتماعی و به‌طورکلی حکمت عملی با چرخشی روش‌شناختی مواجه ساخته و این حکمت را از حکمتی برهانی محروم می‌سازد و آن را به ‌سوی حکمت جدلی سوق می‌دهد. درحالی‌که در سنت فیلسوفان مسلمان حکمت عملی و علوم اجتماعی شکل گرفته ذیل آن، همواره متکی به روش‌های برهانی بوده است. در نتیجه تأثیر نظریه اعتباریات علامه طباطبایی بر تنزل روش‌شناختی حکمت عملی و علوم اجتماعی شکل گرفته ذیل آن، مقتضی بازنگری و یا دست‌کم بازسازی نظریه اعتباریات در حوزه اعتباریات اجتماعی و بازگشت به سنت فلیسوفان مسلمان در این حوزه است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Allamah Tabatabei on Socially-posited Concepts and their Methodological Implications in Social Sciences

نویسندگان [English]

  • reza mollaei 1
  • Hosein Souzanchi 2
1 A student of philosophy of Social sciences at Baqir al-Ulum University
2 An associate professor and a faculty member at Baqir al-Ulum University
چکیده [English]

Allamah Tabatabaei's theory of mentally-posited concepts characterizes social concepts as socially-posited ideas coming into being only after the formation of a society; they may acquire their meanings merely in a society making social activities possible; they are mainly changeable though fixed in a few cases; and they might be used as tools in order to help us meet our needs and achieve our social perfection.
    Such socially-posited concepts are influenced by objective realities, though they may not come into being unless through the agreements of the peopel and social contracts. They, accordingly, do not exist independently in the outside world, or rather they exist intersubjectively. The dependence of socially-posited concepts on social contract and their mere intersubjective existence lower the grade of social propositions from certainty to that of well-known admitted or axiomatic premises. This will change the methodology of social sciences and practical philosophy in general and deprive this branch of knowledge from apodictic demonstration into dialecticism. In the tradition of Muslim philosophers, however, practical philosophy and the social sciences developed thereunder have always been supported by apodictic demonstration methods. 
    As a result, Allamah Tabatabaei's theory of mentally-posited concepts and its impact on the decline of methodology of practical philosophy and the social sciences developed thereunder demands a serious revision. At least, we are demanded to reconstruct the above theory in the field of socially-posited concepts and to refer to the tradition of Muslim philosophers in this field.

کلیدواژه‌ها [English]

  • : socially-posited concepts
  • apodictic demonstration
  • dialectic
  • decline
  1. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله (1383). دانش‌نامه علائی (منطق). تصحیح سید محمد مشکوة. چاپ دوم. تهران: انتشارات دهخدا.
  2. ــــــــــــــــــــــــ (1375). شرح الاشارات و التنبیهات مع المحاکمات (ج1). قم: نشر البلاغه.
  3. ــــــــــــــــــــــــ (1371). المباحثات. توضیح مقدمه و تحقیق از محسن بیدارفر. قم: انتشارات بیدار.
  4. ـــــــــــــــــــــــ (1404ق). الشفاء (ج2). تحقیق سعید زاید. قم: مکتبة آیت‌لله العظمی المرعشی النجفی.
  5. ــــــــــــــــــــــــ (1313ق). رسائل اخری لابن‌سینا (هامش شرح الهدایة الاثیریة). تهران: بی‌جا.
  6. ــــــــــــــــــــــــ (1980م). عیون الحکمة. تحقیق عبدالرحمن بدوی. چاپ دوم. بیروت: دارالقلم.
  7. الفارابی، ابونصر (1408ق). المنطقیات للفارابی (ج1). تحقیق و مقدمه محمدتقی دانش‌پژوه. قم: مکتبة آیة‌الله المرعشی النجفی.
  8. جوادی، محسن و دیگران (1395). گفتارهایی در نظریه اعتباریات و نظریه اجتماعی. تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
  9. حسنی، سیدحمیدرضا و موسوی، هادی (1391). ساخت و عامل در نظریه اعتباریات علامه طباطبایی و نظریه ساخت‌یابی گیدنز. دو فصلنامه علمی ـ پژوهشی نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، 2 (2).
  10. سبزواری، هادی‌بن‌مهدی (1372). شرح الاسماء الحسنی أو شرح دعاء الجوشن الکبیر. تحقیق نجفقلی حبیبی. تهران: دانشگاه تهران.
  11. صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم (1360). الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة. تصحیح و تعلیق از سیدجلال‌الدین آشتیانی. چاپ دوم. مشهد: المرکز الجامعی للنشر.
  12. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1981م). الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة. (ج9،8،1). چاپ پنجم. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  13. طباطبایی، محمدحسین (1387). اصول فلسفه رئالیسم. چاپ دوم. قم: بوستان کتاب.
  14. ــــــــــــــــــــــ (1374). ترجمه تفسیر المیزان (ج8،4). چاپ پنجم. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی.
  15. ــــــــــــــــــــــ (1371). المیزان فی تفسیر القرآن (ج1). چاپ دوم. قم: انتشارات اسماعیلیان.
  16. ــــــــــــــــــــــ (1364). اصول فلسفه و روش رئالیسم (ج2،1). چاپ دوم. تهران: انتشارات صدرا.
  17. ــــــــــــــــــــــ (1362). رساله الاعتباریات، «رسائل سبعه». قم: بنیاد علمی و فکری استاد علامه. همکاری نمایشگاه و نشر کتاب.
  18. 18. ــــــــــــــــــــــ (1430ق). المیزان فی تفسیر القرآن (ج14،11،8،7،4). چاپ نهم. قم: نشر مؤسسة النشر الاسلامی التابعه لجامعه المدرسین بقم المشرفه.
  19. ــــــــــــــــــــــ (1416ق). نهایة الحکمة. چاپ دوازدهم. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی‏.
  20. ــــــــــــــــــــــ (1428ق). مجموعة رسائل العلامه الطباطبایی. قم: نشر باقیات.
  21. ــــــــــــــــــــــ (1427ق).تفسیر البیان فی الموافقة بین الحدیث و القرآن(ج2). بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
  22. ــــــــــــــــــــــ (1999م). الرسائل التوحیدیة. بیروت: مؤسسة النعمان.
  23. نصیرالدین طوسی، محمدبن‌محمد (1375). شرح الاشارات و التنبیهات مع المحاکمات (ج1). قم: نشر البلاغه.
  24. ـــــــــــــــــــــــــــــــــ (1361). اساس الاقتباس. تصحیح مدرس رضوی، چاپ سوم. تهران: دانشگاه تهران.
  25. لاهیجی، حسن‌بن‌عبدالرزاق (1383). گوهر المراد. تهران: نشر سایه.
  26. ـــــــــــــــــــــــــــ (1364). سرمایه ایمان. به کوشش صادق لاریجانی آملی. چاپ دوم. قم: انتشارات الزهراء.
  27. مصباح یزدی، محمدتقی (1386). شرح برهان شفا (ج1). تحقیق محسن غرویان. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
  28. یزدانی مقدم، احمدرضا (1395). مبانی انسان‌شناسی نظریه اعتباریات. فصلنامه تخصصی علوم انسانی صدرا، 5 (18).