اصل علیت؛ تقریرها، بداهت و اثبات‌ناپذیری با تأکید بر دیدگاه علامه طباطبایی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد و عضو هیئت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی

چکیده

علامه طباطبایی همچون عموم حکمای مسلمان، اصل علیت را گزاره‌ای ضروری می داند و از بدیهیات اولیه می‌شمارد بلکه انکار آن را خروج از فطرت انسانی می‌داند. او اصل علیت را اثبات‌ناپذیر و متمایز از مسأله مناط حاجت تلقی می‌کند. با توجه به این دیدگاه، مسأله اصلی پژوهش کنونی، طرح و بررسی مهم‌ترین مباحث معرفت‌شناسی در ساحت اصل علیت با تأکید بر نگرش علامه طباطبایی است. مهم‌ترین مباحث معرفت‌شناسی مربوط به این اصل در  ویژگی‌های معرفت‌شناختی آن تبلور می‌یابد. ازاین‌رو پس از بررسی تقریرهای گوناگون اصل علیت از باب مقدمه، ویژگی‌های معرفت‌شناختی آن (همانند ضروری، بدیهی اولی، اثبات‌ناپذیر و تحلیلی یا ترکیبی بودن) را برمی رسیم و دلیل آنها را تبیین می‌کنیم.
دستاورد این جستار، امتناع اقامه برهان حقیقی برای اثبات اصل علیت است. هر استدلالی که برای اثباتش ارائه شود، حتی اگر از راه احتمالات باشد، تنبیهی یا جدلی است؛ زیرا اعتبار هر استدلالی ـ  اعم از له و علیه، موافق و مخالف ـ بر پذیرش این اصل مبتنی است و بدون آن هیچ استدلالی نمی‌توان اقامه کرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Principle of Causality: Interpretations, Self-Evidence, and Irrefutability with Emphasis on ‘Allāmah Ṭabāṭabā’ī's Perspective

نویسنده [English]

  • Mohammad Hoseinzadeh)(Yazdi)
Professor and Faculty Member of Imam Khomeini Institute for Education and Research.
چکیده [English]

Like most Muslim philosophers, ‘Allāmah Ṭabāṭabā’ī considers the principle of causality as a necessary proposition and counts it among the primary self-evident propositions, deeming its denial as departing from human nature. He views the principle of causality as irrefutable and distinct from the issue of basis of need. In line with this perspective, the main focus of the current research is to present and examine the most significant epistemological discussions around the principle of causality, with an emphasis on ‘Allāmah Ṭabāṭabā’ī's viewpoint. The key epistemological issues related to this principle are crystallized in its epistemological characteristics. Therefore, after reviewing various interpretations of the principle of causality in the introduction, we examine its epistemological characteristics (such as necessity, primary self-evidence, irrefutability, and analytical or compound nature) and elucidate its reasoning.The accomplishment of this study lies in the impossibility of establishing a real proof to demonstrate the principle of causality. Any argument put forth for its establishment, even if based on probabilities, is just to bring it to awareness or dialectical. This is because the validity of any argument, whether for or against, is based on accepting this principle, and without it, no argument can be established. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Primary Self-evident Proposition
  • Irrefutability
  • Principle of Contradiction
  • Analytical
  • Principle of Causality
  • Theoretical
  • Basis of Need of Cause
  1. ابن‌‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله (1403ق). الاشارات والتنبیهات، «در: نصیرالدین طوسی، شرح الاشارات والتنبیهات». چاپ دوم. تهران: دفتر نشر کتاب.
  2. ـــــــــــــــ (1404ق/الف). التعلیقات. به تصحیح عبدالرحمن بدوی. چاپ چهارم. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  3. ـــــــــــــــ (1404ق/ب). الشفاء، «الالهیات». به تحقیق قنواتی و سعید زاید. قم: کتابخانه آیت‏الله مرعشی نجفى.
  4. ـــــــــــــــ (1404ق/ج). الشفاء، «الطبیعیات» (السماع الطبیعى). به تحقیق سعید زاید. قم: کتابخانه آیت‌‏الله مرعشى نجفی.
  5. بهمنیاربن‌مرزبان (1349). التحصیل. به تصحیح مرتضى مطهرى. تهران: دانشگاه تهران.
  6. جوادى آملى، عبدالله (1375). رحیق مختوم. قم: اسراء.
  7. حسین‌زاده، محمد (1401). ابتنای معرفت استدلالی بر استلزام یا علیت. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
  8. ـــــــــــــــ (1393). مؤلفه‌ها و ساختارهای معرفت بشری؛ تصدیقات یا قضایا. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
  9. ـــــــــــــــ (1388). معرفت بشری؛ زیرساخت‌ها. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
  10. حلی، حسن‌بن‌یوسف (1417ق). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد. به تحقیق حسن حسن‌زاده آملی. چاپ هفتم. قم: مؤسسةالنشر الاسلامی.
  11. فخرالدین رازی، محمدبن‌عمر (1415ق). شرح عیون الحکمه. به تحقیق احمد حجازی. تهران: مؤسسه الصادق.
  12. ـــــــــــــــ (1969م). المباحث المشرقیه. تهران: مکتبةالأسدی.
  13. زنوزی، ملاعبداللّه (1361). لمعات الهیه. به تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی. چاپ دوم. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  14. سهروردی (شیخ اشراق)، یحیی‌بن‌حبش (1355). المشارع و المطارحات، «در: مجموعه مصنفات شیخ اشراق». به تصحیح هنرى کربن. تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.
  15. شیرازی، صدرالدین محمدبن‌ابراهیم (1383ق). الحکمةالمتعالیه فی الاسفار العقلیه الأربعه. تهران : دار المعارف الاسلامیه.
  16. ـــــــــــــــ (بى‏تا).‌ تعلیقات علی الهیات الشفاء، «در: ابن ‌سینا، الالهیات من الشفاء». قم: بیدار.
  17. صدر، سید محمدباقر (1397ق). الاسس المنطقیه للاستقراء. چاپ دوم. بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
  18. ـــــــــــــــ (1410ق) فلسفتنا. بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
  19. طوسی، نصیرالدین محمدبن‌محمد (1403ق). شرح الاشارات والتنبیهات. چاپ دوم.تهران: دفتر نشر کتاب.
  20. ـــــــــــــــ (بی‌تا). تجریدالاعتقاد، «در: حسن‌بن‌یوسف حلی. کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد». به تحقیق حسن حسن‌زاده آملی. قم: مؤسسه نشر اسلامی.
  21. طباطبایی، سید محمدحسین (بی‌تا). اصول فلسفه، «در: مرتضی مطهری، اصول فلسفه و روش رئالیسم» (ج3). قم: دارالعلم.
  22. ـــــــــــــــ (1380). اصول فلسفه، «در: مرتضی مطهری، مجموعه آثار» (ج6). چاپ هشتم. قم: صدرا.
  23. ـــــــــــــــ (1383ق). تعلیقه بر اسفار، «در: الحکمه المتعالیه فى الاسفار العقلیه الاربعه». تهران: دار المعارف الاسلامیه.
  24. ـــــــــــــــ (1422ق). بدایةالحکمه. چاپ هیجدهم. قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
  25. ـــــــــــــــ (1385). نهایةالحکمه. به تصحیح غلامرضا فیاضی. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
  26. عبودیت، عبدالرسول (1399). حکمت صدرایی به روایت علامه طباطبایی، «مبحث علت و معلول (‌احکام عام)». قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
  27. غزالی، ابوحامد محمد (1994). محک النظر. بیروت: دار الفکر.
  28. لاهیجی، عبدالرزاق‌بن‌علی (بی‏تا). شوارق الالهام. (بی‏نا). (بی‏جا).
  29. مصباح یزدی، محمدتقی (1405ق). تعلیقه علی نهایة‏الحکمه. قم: در راه حق.
  30. ـــــــــــــــ (1386). شرح الهیات شفاء. به تحقیق و نگارش محمدباقر ملکیان (ج1). قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
  31. ـــــــــــــــ (1364). آموزش فلسفه. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
  32. مطهری، مرتضی(1380). مجموعه آثار (ج6، 7 و10). چاپ هشتم. قم: صدرا.
  33. Hamlyn, David, (1967), “Analytic and Synthetic Statements”, in: Paul Edwards (ed.), Encyclopedia of Philosophy, MacMillan Inc., USA.
  34. Bonjour, Laurence, (1998), In Dedence of Pure Reason, Cambridge University Press, Cambridge,