تقریر انتقادی مسأله «بساطت وجود» و مهم‌ترین کاربست‌های آن در آثار کلامی، حکمی و عرفانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار و عضو هیئت علمی گروه مبانی نظری اسلام دانشگاه معارف اسلامی

چکیده

محقق طوسی مسأله «بساطت وجود» را به‌عنوان یکی از مسائل امور عامه در کتاب «تجرید الاعتقاد» بیان کرده‌ و پس از وی، شارحان این کتاب به شرح دیدگاه محقق طوسی پرداخته‌‌اند.
صدر المتألهین در برخی از آثارش به این مسأله صرفاً اشاره نموده و در کتاب "اسفار" فصلی را برای آن سامان داده ‌است.
شارحان حکمت متعالیه نیز این مسأله را در آثار خود تبیین کرده‌اند. بساطت وجود در برخی منابع عرفانی، همچون کتاب "تمهید القواعد" نیز بیان شده‌است.
این مسأله در منابع مزبور با دو تعبیر ایجابی (یعنی الوجود بسیط) و سلبی (یعنی لا جزء له، لا جزء خارجی له و لا جزء حملی، لا حدّ له و لا جنس له و لا فصل له) عنوان شده ‌است.
بساطت وجود و عدم ترکب آن از سه جهتِ اجزای ذهنی، خارجی و مقداری قابل بررسی است. این مسأله، کاربست‌های مهمی همچون بداهت تصوری وجود، وحدت تشکیکی وجود، اشتراک مراتب وجود در اوصاف کمالی، کامل بودن وجود و وجوب بالذات وجود دارد.
پژوهش حاضر با تتبعی گسترده در منابع کلامی، حکمی و عرفانی و به روش توصیفی- تحلیلی، مسأله بساطت وجود و کاربست‌های آن را با رویکردی انتقادی تبیین و بررسی کرده ‌است.
                                                                                          

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analytical examination of the arguments establishing the intellectual incorporeality of the soul through the intellect’s functional independence from the body according to Mulla Sadra’s Perspective

نویسنده [English]

  • Mohammad Reza Emaminiya
Assistant Professor and Faculty Member at the University of Islamic Sciences, Department of the Theoretical Foundations of Islam.
چکیده [English]

Mulla Sadra has categorized incorporeality into two types: imaginal incorporeality and intellectual incorporeality. Accordingly, he has differentiated the arguments for the incorporeality of the soul into two categories. In the context of proving intellectual incorporeality, Mulla Sadra relies on arguments grounded in the perception of universals. While these arguments are valid and acceptable, they do not apply universally to all human souls according to him.
Another group of arguments for the intellectual incorporeality of the soul is presented by the previous philosophers. In these arguments, an attempt is made to prove the incorporeality of the faculty of reason through the independence of the intellect from the body and bodily faculties. This conclusion is made through different means such as: by negating the occurrence of cognitive disabilities concurrent with the aging process of the body, by relying on the unequal effects of thought on the soul and body, and by the independence of certain cognitive functions of the intellect from bodily faculties.
The truth is that these arguments, apart from being inadequate in establishing the intellectual incorporeality of the soul, are rooted in the common understanding or experimental knowledge of previous centuries. Therefore, a final judgment regarding them depends on their reinterpretation based on the findings of cognitive sciences. However, some of these arguments can at least be applied in proving the imaginal incorporeality of the soul.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Soul
  • Body
  • Ideal incorporeality
  • Intellectual incorporeality
  • Mulla Sadra
  1. اب‍ن‌ س‍ه‍لان‌ س‍اوی‌، ع‍م‍ر ب‍ن‌ س‍ه‍لان‌ (1383). البصائر النصیریة فی علم المنطق. به تحقیق حسن مراغی. تهران: شمس تبریزی.
  2. ابن سینا، حسین بن عبدالله (1379). النجاة من الغرق فى بحرالضلالات. چاپ دوم. به تصحیح محمدتقی دانش‌پژوه. تهران: دانشگاه تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ.
  3. ابن سینا، حسین بن عبدالله (1404/الف). التّعلیقات. به تحقیق عبدالرّحمن بدوی. بیروت: مکتبة الإعلام الإسلامیّ.
  4. ابن سینا، حسین بن عبدالله (1404/ب). الشّفاء، «المنطق». به تحقیق سعید زاید. قم: مکتبة آیة اللّه المرعشیّ النجفیّ.
  5. اصفهانی، شمس‌الدین (1433). تسدید القواعد فی شرح تجرید العقائد. (ج1). تصحیح خالدبن‌حماد. کویت: دار الضیاء.
  6. امامی‌نیا، محمدرضا (1396). «تلازم بساطت و کامل بودن وجود»؛ پژوهشی نو در قاعده بسیط الحقیقة کل الأشیاء. فصلنامه علمی- پژوهشی کلام اسلامی. 26 (102)، ص123- 140.
  7. ترکه اصفهانی ، علی بن محمد(1381). تمهید القواعد فی شرح قواعد التوحید. به تصحیح حسن‌زاده آملی. قم: الف لام میم.
  8. جوادی آملی، عبداللّه (1375). رحیق مختوم (ج1). تنظیم حمید پارسانیا. قم: اسراء.
  9. جوادی آملی، عبداللّه (1397). تحریر تمهیدالقواعد (ج1). چاپ چهارم. تنظیم حمید پارسانیا. قم: اسراء.
  10. حلّی، حسن‌بن‌یوسف (1413). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد. چاپ چهارم. به تحقیق آیت اللّه حسن‌زاده. قم: مؤسسة النّشر الإسلامیّ.
  11. سبزواری، ملّاهادی (1369). شرح المنظومة (ج1 و 2). به تحقیق مسعود طالبى. تهران: نشر ناب.
  12. سبزواری، ملّاهادی (1383). أسرار الحکم (ج1). به تحقیق کریم فیضی. قم: مطبوعات دینی.
  13. صدرالدین شیرازی، محمّدبن‌إبراهیم (1363). المشاعر. چاپ دوم. به اهتمام هانرى کربن. تهران: کتابخانه طهورى.
  14. صدرالدین شیرازی، محمّدبن‌إبراهیم (1360). الشّواهد الربوبیّة فی المناهج السّلوکیّة. چاپ دوم. به تحقیق سید جلال‌الدّین آشتیانی. مشهد: المرکز الجامعیّ للنّشر.
  15. صدرالدین شیرازی، محمّدبن‌إبراهیم (1361). تفسیر القرآن الکریم (ج4). چاپ دوم. به تصحیح محمد خواجوی. قم: بیدار.
  16. صدرالدین شیرازی، محمّدبن‌إبراهیم (1981م). الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیّة الأربعة (ج1، 2، 4). چاپ سوم. بیروت: دار إحیاء التّراث.
  17. صدرالدین شیرازی، محمّدبن‌إبراهیم (بی‌تا). الحاشیة على إلهیات الشفاء. قم: بیدار.
  18. طباطبایی، سیّد محمّدحسین (1362). نهایة الحکمة. قم: مؤسسة النّشر الإسلامیّ.
  19. طباطبایی، سیّد محمّدحسین (بی‌تا). بدایة الحکمة. قم؛ مؤسسة النشر الإسلامیّ.
  20. قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد (1384). تحریرالقواعد المنطقیة فی شرح الرسالة الشمسیة. چاپ دوم. به تصحیح محسن بیدارفر. قم: انتشارات بیدار.
  21. قوشجی، علی‌بن‌محمد (1393). شرح تجریدالعقائد (ج1). به تصحیح محمدحسین زارعی. قم: رائد.
  22. لاهیجی، عبدالرزاق بن علی (1428). شوارق الألهام فی شرح تجریدالکلام (ج1). به تصحیح اکبر اسد علیزاده. قم: مؤسسه امام صادق7.
  23. مصباح یزدی، محمدتقی (1405ق). تعلیقة علی نهایة الحکمة. چاپ اول. قم: مؤسسة فی طریق الحق.
  24. نصیرالدّین طوسی، محمد بن محمد(1375). شرح الإشارات و التّنبیهات (ج1). قم: نشر البلاغة.
  25. ـــــــــــــــ (1407ق). تجرید الاعتقاد. به تحقیق حسینى جلالى. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.