ملاک تقدّم و تأخر در علیّت تحلیلی و راه‌های کشف آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری فلسفه اسلامی دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام

چکیده

علیّت یکی از اساسی‌ترین مباحث فلسفی است که از ابتدای آغاز تفکر فلسفی در میان فلاسفه رایج بوده است. در این میان معنایی که از علیّت در نگاه اوّل متبادر می‌شود، علیّت خارجی است. در علیّت خارجی، علّت وجودی جدا از معلول دارد. امّا در نوعی دیگر از علیّت که علیّت تحلیلی نام دارد، علّت و معلول یک مصداق داشته و رابطه علیّت میان حیثیّت‌های مختلف یک موجود برقرار است. یکی از سوالات اساسی که در این نوع علیّت قابل طرح است، این پرسش است که به چه ملاکی می‌توان یک حیثیّت را علّت و دیگری را معلول دانست و اساساً این تقدّم و تاخّر علّی چگونه کشف می‌شود؟ اگر این سوال به نحو صحیح پاسخ داده نشود، می‌تواند اشتباه در مصادیق علّت و معلول را در پی داشته باشد. در راستای همین مهم، این نوشتار به روش تحلیلی، ملاک علیّت را در علیّت تحلیلی بررسی می‌کند و دو راه تلازم و شمول معنایی را به‌عنوان راه‌های کشف این ملاک تبیین می‌کند. در ادامه با بررسی چند نمونه، بر عملی بودن این راه‌کارها تأکید می‌کند و در آخر با طرح یک راه نادرست، منشأ خطای نوشته‌های قبلی را در تعیین مصداق علّت و معلول روشن می‌سازد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Criterion for Priority and Posteriority in Analytical Causality and the Ways of How to Discover It

نویسنده [English]

  • Reza Pouresmaeil
A PhD. student of Islamic philosophy in Baqir al-Ulum University.
چکیده [English]

As one foremost philosophical issue, causality has been open to discussion by the philosophers since the beginning of philosophical thinking. The prima facie meaning of causality amidst those discussions might occur to the mind is external causation. In external causality, the existence of a cause is separate from that of effect. However, in another account of causation known as analytical causality, cause and effect have one identical instance i.e. the causal relation is between two different aspects of one identical thing. One main question as to analytical causality is that how and by what criterion we can distinguish one aspect as the cause and the other as the effect. Principally, how we can discern the causal priority and posteriority? Were this question not answered duly, one might confuse the instance of the cause with that of the effect. In the course of his effort, the author goes to analytically examine the criterion for causality in analytical causation. For this matter, he proposes two ways for discovering such a criterion: mutual implication and semantic comprehensiveness. He then goes on to study a few samples to show that his mechanism works well and in the end by proposing an incorrect sample demonstrates the root of error in the preceding literature when their authors came to determine instances of cause and effect.

کلیدواژه‌ها [English]

  • analytical causality
  • priority and posteriority
  • mutual implication
  • semantic comprehensiveness
  1. ابن‌‌سینا، حسین بن‌عبدالله (1376). الإلهیات من کتاب الشفاء. به تحقیق علامه حسن‌زاده آملی. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
  2. بلندقامت پور، زهیر (1393). علیت تحلیلی (چیستی، مبانی، نتایج). پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته فلسفه، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی.
  3. جرجانی، سید شریف (1368). التعریفات. چاپ سوم. تهران: ناصر خسرو.
  4. جوادی آملی، عبداللّه (1383). رحیق مختوم، (ج9). چاپ دوم. قم: اسراء.
  5. ساجدی، ابوالفضل (1390). «هستی‌شناسی معنا»، معرفت فلسفی، 2(9). ص85-113.
  6. سهروردی، شهاب‌الدین (1375). مجموعه مصنفات، ج1. چاپ دوم. تهران:مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  7. صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم (1368). الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، (5،3). قم: مکتبة المصطفوی.
  8. طباطبایى، سید محمدحسین (1388)، ‏رسائل توحیدى‏. چاپ دوم. قم: بوستان کتاب.
  9. ـــــــــــــــ (1428ق). مجموعة رسائل العلامة الطباطبائى. چاپ اول. قم: باقیات.
  10. فیاضی، غلامرضا و سید مصطفی موسوی اعظم (1393). «چیستی علیّت تحلیلی طرحی نو از انقسام علیّت در فلسفه اسلامی»، معرفت فلسفی، 12(1). ص11-29.
  11. فیاضی، غلامرضا و زهیر بلندقامت‌پور (1396). «ادلّه اثبات علیّت تحلیلی»، معرفت فلسفی، 14(4). ص7-27.
  12. فیاضی، غلامرضا و دیگران (1392). «چیستی معنا»، آیین حکمت، 16(5). ص125-160.
  13. کرجی، علی (1392). اصطلاحات فلسفی و تفاوت آنها با یکدیگر. چاپ چهارم. قم: بوستان کتاب.
  14. مصباح یزدی، محمدتقی (1368). شرح الهیات شفاء، (ج1). قم:مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
  15. مطهری، مرتضی (1397). مجموعه آثار، (ج7). چاپ بیست و یکم. تهران: صدرا.
  16. المظفّر، محمدرضا (1430ق). المنطق. الطبعة السابعة، قم:مؤسسة النشر الاسلامی.
  17. معلمی، حسن و محمدعلی نوری (1394). «اعم بودن علیّت حد وسط در برهان لمّ از تحلیلی و خارجی و پیامدهای آن»، آیین حکمت، 7(26). ص105-125.
  18. موسوی اعظم، سید مصطفی و دیگران (1393). «علیّت تحلیلی و کاربردهای آن در حکمت متعالیه». دوفصل‌نامه علمی پژوهشی حکمت صدرایی، 2(2). ص107-121.
  19. موسوی اعظم، سید مصطفی (1395). «کارکردهای علیّت تحلیلی در برهان»، معرفت فلسفی، 14(2). ص73-94.
  20. موسوی اعظم، سید مصطفی (1397). «کارکردهای هستی‌شناختیِ علیّت تحلیلی در فلسفه اسلامی». دوفصل‌نامه علمی پژورشی تأملات ـ فلسفی، 8(20). ص225-248.
  21. نبویان، سید محمدمهدی (1397). جستارهایی در فلسفه اسلامی، مشتمل بر آراء اختصاصی آیت‌الله فیاضی، (ج3). قم: انتشارات حکمت اسلامی.