تحلیل نظام‌مند قرائتِ «ملاصدرا» از آموزۀ «معرفت نفس»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه فردوسی مشهد

2 دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

3 استاد دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

«معرفت نفس» یکی از راهبردی‌ترین آموزه‌های اسلامی برای تأمین تعالی انسان‌ها و نیل به مقامِ «عبودیت» و «خداشناسی» است. اما «دین‌پژوهان» قرائت‌های مختلف و بعضاً متضادی از آن ارائه کرده‌اند. از جمله این قرائت‌ها، قرائتِ «ملاصدرا» است که با توجه به جایگاه والای او در عرصۀ دین‌پژوهی، می‌توان به اهمیت و ضرورت بررسی آن پی بُرد. بر همین اساس، در تحقیق حاضر به تبیین قرائتِ «ملاصدرا» در ضمن مجموعۀ کامل، متناظر و به‌هم‌پیوسته‌ای از مؤلفه‌های مفهومی مرتبط با آموزۀ «معرفت نفس»، شامل «مبانی بحث»، «چیستی، چرایی و چگونگی این آموزه» و «امتدادات علمی و عملی آن» پرداخته و کوشیده‌ایم تا از این رهگذر، تحلیل نظام‌مندی از قرائت او ارائه دهیم. بر اساس نتایج این تحقیق، می‌توان قرائتِ «ملاصدرا» از آموزۀ «معرفت نفس» (یعنی لزوم تفکر در ذات، صفات و افعالِ نفس، برای رسیدن به خداشناسیِ حصولی و ضرورت شهود هویت بالغیر و عین‌الربطِ نفس، برای رسیدن به خداشناسی حضوری) را به دلایلی مانند جامعیت، برخورداری از «مبانی متقنِ معرفت‌شناختی، دین‌شناختی و روش‌شناختی»، کاربردی‌بودن و توجه روشمند به گزاره‌های نقلی (از جمله حدیثِ «من عرف نفسه فقد عرف ربه») به‌عنوانِ «قرائت معیار» معرفی کرد. البته در پایان، به چند «ملاحظه» و «تکمله» نیز اشاره شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Mulla Sadra’s Account of Systematic Analysis of Self-knowledge

نویسندگان [English]

  • Sayyed Mohammad Hossain Doaei 1
  • Mohammad Hasan Rostami 2
  • Hassan Naghizadeh 3
1 A PhD. student of Qur’anic studies and hadith in Firdowsi University of Mashhad,
2 An associate professor at Firdowsi University of Mashhad
3 A lecturer at Firdowsi University of Mashhad,
چکیده [English]

Self-knowledge is one of the most strategic Islamic doctrine for man’s exaltation and man’s position of “servitude to God” and “knowing God”. Researchers on religion have proposed different and sometimes contrary accounts of self-knowledge. One account comes from Mulla Sadra whose high position in the study of religion calls for due consideration. Accordingly, the authors have tried to explain Sadra’s account within a comprehensive and interconnected set of conceptual constituents such as, “the foundations of the issue”, “what, why, and how of self-knowledge” and “its cognitive and practical implications”, thus they have hope to offer a systematic analysis of his account.
 According to the findings, Mulla Sadra’s account of “self-knowledge” (i.e. inspection in the essence, attributes and practices of the mind) can be suggested as a standard account to have both a conceptual knowledge of God and intuitive knowledge of Him through the fact that the mind is the very dependence on God and the very relation to Him, rather than something dependent on or related to Him. The advantages of his account are: that it is comprehensive, that it enjoys well-grounded foundations in epistemology, methodology and religious study, that it is practical and that it methodologically considers related traditions such as “He who has known himself has known his Lord Almighty”. The article ends in a few considerations and complementary comments.

کلیدواژه‌ها [English]

  • self-knowledge
  • self-understanding
  • Mulla Sadra
  • transcendent philosophy
  • religious studies
  1. قرآن کریم.

    1. ابن‌عطیه اندلسی، أبومحمد عبدالحق‌بن‌أبی‌بکر (1413ق). المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز (ج5). به تحقیق عبدالسلام عبدالشافی محمد. بیروت: دار الکتب العلمیة.
    2. تمیمی آمدی، عبدالواحدبن‌محمد (1410ق). غرر الحکم و درر الکلم. به تحقیق سید مهدی رجائی. قم: دار الکتاب الاسلامی.
    3. ثعالبی، عبدالرحمان‌بن‌محمد (1418ق). الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن (ج5). به تحقیق عبدالفتاح أبوسنة، الشیخ علی محمد معوض و الشیخ عادل أحمد عبدالموجود. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
    4. حافظ برسى، رجب‌بن‌محمد (1422ق). مشارق أنوار الیقین فی أسرار أمیرالمؤمنین علیه‌السلام‏. به تحقیق علی عاشور. بیروت: اعلمی.
    5. حسینی طهرانی، سید محمدحسین (1423ق). مهر تابان. مشهد مقدس: علامه طباطبایی.
    6. مرزبان وحی و خرد (1381). قم: بوستان کتاب.
    7. راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد (بی‌تا). تفصیل النشأتین و تحصیل السعادتین. قم: الهجرة.
    8. صدرالدین شیرازى، محمدبن‌ابراهیم (1383). شرح أصول الکافی (ج1، 2، 3). به تحقیق و تصحیح محمد خواجوی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى.
    9. ـــــــــــــــ (1381). کسر اصنام الجاهلیة. تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
    10. ـــــــــــــــ (1375). مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین. به تحقیق و تصحیح حامد ناجی اصفهانی. تهران: حکمت.
    11. ـــــــــــــــ (1366). تفسیر القرآن الکریم (ج1، 2، 3، 4، 5، 6 ، 7). قم: بیدار.
    12. ـــــــــــــــ (1363). مفاتیح الغیب. تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالى، انجمن اسلامى حکمت و فلسفه ایران و مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى‏.
    13. ـــــــــــــــ (1361). العرشیة. به تصحیح غلام‌حسین آهنی. تهران: انتشارات مولى‏.
    14. ـــــــــــــــ (1360). اسرار الآیات و انوار البینات. با مقدمه و تصحیح محمد خواجوی. تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفه اسلامی.
    15. ـــــــــــــــ (1354). المبدأ و المعاد. تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران‏.
    16. ـــــــــــــــ (1422ق). شرح الهدایة الاثیریة. بیروت: مؤسسة التاریخ العربی‏.
    17. ـــــــــــــــ (1417ق). الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة (ج1). بیروت: مؤسسة التاریخ العربی‏.
    18. ـــــــــــــــ (1302ق). مجموعة الرسائل التسعة. قم: مکتبة المصطفوی.
    19. ـــــــــــــــ (1981م). الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (ج6، 7، 8 ، 9). بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.
    20. طباطبایی، سید محمدحسین (1388). شیعه در اسلام. قم: بوستان کتاب.
    21. ـــــــــــــــ (1371). المیزان فی تفسیر القرآن (ج6). قم: اسماعیلیان.
    22. ـــــــــــــــ (1360ق). رسالة الولایة. قم: مؤسسه اهل البیت.
    23. علم الهدی، علی‌بن‌حسین (1998م). امالی المرتضی (ج1، 2). تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم. قاهره: دار الفکر العربی‏.
    24. فتال نیشابورى، محمدبن‌احمد (1375). روضة الواعظین و بصیرة المتعظین (ج1). قم: انتشارات رضى.
    25. منسوب به جعفربن‌محمد الصادق7 (1400ق). مصباح الشریعة. بیروت: اعلمی.