تحلیل کثرت اسماء و صفات الهی در حکمت متعالیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجو دکتری حکمت متعالیه دانشگاه فردوسی مشهد

2 دانشیار و عضو هیئت علمی دانشگاه فردوشی مشهد (نویسنده مسئول)

3 استاد و عضو هیئت علمی دانشگاه فردوشی مشهد

چکیده

تحلیل نحوه سازگاری و انتشاء کثرت اسمائی و صفاتی از ذات واحد و بسیط حق‌تعالی، نخستین‌بار در حکمت متعالیه تبیین دقیق شده است. اما آیا می‌توان برداشت متعارف از کلام صدرالمتألهین مبنی بر انتزاع مفاهیم متعدد و متکثّر از ذات واحد و نیز حقیقی بودن اسماء و صفات را نظر نهایی وی دانست یا نه؟
با بررسی و تحلیل مبانی حکمت صدرایی، این نتیجه به‌دست می‌آید که نه می‌توان انتزاع مفاهیم متکثر را از ذات حق‌تعالی در عین پذیرش بسیط الحقیقه بودن و وحدت حقه حقیقیه خداوند پذیرفت و نه می‌توان اسماء و صفات را به نحو منحاز حقایق عینی دانست و در عین حال قائل به عینیت ذات و صفات و مستجمع جمیع کمالات و کل الاشیاء بودن حضرت حق نیز شد. راه حل رفع این تعارض، ارائه نظریه «کثرت تحلیلی اسماء و صفات» است که بر اساس آن، چون وجود و موجود منحصر در ذات واحدی است که واجد جمیع کمالات نامتناهی وجودی است، این کمالات ـ که از آنها تعبیر به صفات می‌شود ـ از «تحلیل وجود» به‌دست می‌آید و بر وجود حمل می‌گردد.
در این رویکرد، بر خلاف نظریه انتزاع که در آن منتزع و منتزع منه (هردو) اصیل هستند، منتزع اعتباری و منتزع منه اصیل است و منطق حاکم بر رابطه ذات و صفات، نفی عینیت در عین نفی غیریت می‌باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Analysis of Multiplicity of Divine Names and Attributes in Transcendent Theosophy

نویسندگان [English]

  • hojjat asadi 1
  • Abas Javareshkian 2
  • seyed morteza hoseini shahrudi 3
1 A PhD. student of transcendent theosophy at Firdowsi University of Mshhad
2 An associate professor and faculty member at Firdowsi University of Mshhad (the author).
3 A professor and faculty member at Firdowsi University of Mshhad.
چکیده [English]

The analysis of how multiple divine names and attributes issued from One Simple Essence and how they are compatible, for the first time, have been precisely explained in transcendent theosophy. However, is the celebrated interpretation of Mulla Sadra’s word his final view that multiple concepts have been abstracted from One Essence and whether those divine names are real?
The examination of foundations of transcendent theosophy helps draw the conclusion that we cannot embrace the abstraction of multiple concepts from Divine Essence once we have already acknowledged that He is truly One and His Essence is thoroughly simple; nor can we consider divine names separately as real entities once we have already acknowledged that the Essence and attributes are identical and that He encompasses all perfections and the doctrine that equates Allah with all what there is. The solution to this contradiction is the theory of “analytic multiplicity of divine names and attributes”, according to which those perfections -construed as attributes- are obtained from the “analysis of existence” and are thus applicable to existence, because existence and existent are inclusive to One Essence Who encompasses all infinite perfections of existence.
Contrary to the abstraction theory in terms of which both the abstracted and the origin of abstraction are genuine, in this approach the abstracted is mentally-constructed but the origin of abstraction is genuine and real. The logic working at the tie between the Essence and attributes is to negate identity (sameness) once negating alterity (otherness).

کلیدواژه‌ها [English]

  • divine names and attributes
  • that divine names and attributes are analytic
  • transcendent theosophy
  1. آشتیانی، سید جلال‌الدین (1370). شرح مقدمه قیصری. تهران: امیرکبیر.
  2. آملی، سید حیدر (1368). جامع‌الأسرار و منبع‌الأنوار. تهران: علمی و فرهنگی.
  3. ابن‌‌ترکه اصفهانی، صائن‌الدین (1360). تمهیدالقواعد. با مقدمه، تصحیح و تعلیق سید جلال‌الدین آشتیانی. قم: وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
  4. ابن‌‎منظور، محمدبن‌مکرم (1414ق). لسان‎العرب (ج9، 14). چاپ سوم. بیروت: دارالصادر.
  5. جوادی آملی، عبدالله (1393). رحیق مختوم (ج10). قم: اسراء.
  6. جیلی، عبدالکریم (1418ق). الإنسان‌الکامل. تصحیح ابوعبدالرحمن‌بن عویضه. بیروت: دارالکتب العلمیه.
  7. ـــــــــــــــ (1417ق). الکمالات ‌الألهیه فی الصفات‌المحمدیه. قاهره: عام الفکر.
  8. حسن‌زاده آملی، حسن (1416ق). الانسان ‌الکامل فی نهج‌البلاغه. قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه. نسخه دیجیتال.
  9. خادمی، منوچهر و سید مرتضی حسینی شاهرودی (1393). «تبیین نظریه انکشاف در حکمت متعالیه». فصل‌نامه اندیشه دینی. (14(4)، ص51-74.
  10. راغب اصفهانی (1412ق). المفردات فی غریب القرآن (ج1). تحقیق صفوان عدنا الداودی. دمشق: دارالقلم.
  11. زبیدی، مرتضی (بی‎تا). تاج العروس (ج24). بی‎جا: بی‎نا: نسخه دیجیتال کتابخانه مدرسه فقاهت).
  12. سبزواری، هادی‌بن‌مهدی (1390). شرح منظومه حکمت. به تحقیق محسن بیدارفر. قم: بیدار.
  13. ـــــــــــــــ (1372). شرح ‌الأسماءالحسنی. با تحقیق نجفقلی حبیبی. تهران: دانشگاه تهران.
  14. صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم (1386). المفاتیح‌الغیب. تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
  15. ـــــــــــــــ (1381). کسر أصنام الجاهلیة. تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
  16. ـــــــــــــــ (1366). تفسیرالقرآن‌الکریم (ج4،3،2،1). چاپ دوم. قم: بیدار.
  17. ـــــــــــــــ (1360). اسرارالآیات و انوارالبیّنات. تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفه اسلامی.
  18. ـــــــــــــــ (1354). المبدأ و المعاد. تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.
  19. ـــــــــــــــ (1342). ‌المشاعر. به اهتمام هانری کربن. تهران: کتابخانه طهوری.
  20. ـــــــــــــــ (1420ق). مجموعه رسائل فلسفی. چاپ دوم. تهران: حکمت.
  21. ـــــــــــــــ (1417ق). الشواهدالربوبیة فی مناهج‌السلوکیة. بیروت: مؤسسه التاریخ العربی.
  22. ـــــــــــــــ (1981م). الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة (ج6،2،1). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  23. ـــــــــــــــ (بی‌تا). ایقاظ النائمین. تصحیح محسن مؤیدی. تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران.
  24. طباطبایی، سید محمدحسین (1388). نهایة الحکمة (ج2). تعلیقه عباسعلی زارعی. قم: اسلامی.
  25. ـــــــــــــــ (بی‌تا). المیزان. (ج8). تهران: بنیاد علمی و فرهنگی علامه طباطبایی.
  26. طریحی، فخرالدین بن محمد (بی‎تا)، مجمع البحرین (ج2). بی‎جا، بی‎نا.
  27. قیصری، محمدداود بن محمود (1381). رسائل. تصحیح و تحقیق سید جلال‌الدین آشتیانی. تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
  28. ـــــــــــــــ (1375). شرح فصوص‌الحکم.. با کوشش سید جلال‌الدین آشتیانی. تهران: علمی و فرهنگی.
  29. فاضل تونی، محمدحسین (1386). تعلیقه بر فصوص‌الحکم. با مقدمه بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: مولی.
  30. رحیمیان، سعید (1387). آفرینش از منظر عرفان نظری. قم: بوستان کتاب.
  31. کاشانی، عبدالرزاق بن جلال‌الدین (1426ق). اصطلاحات ‌الصوفیه. با تصحیح عاصم ابراهیم الکیالی. بیروت: دارالکتب العلمیه.
  32. لاهیجی، محمد (1389). مفاتیح الإعجاز فی شرح گلشن راز. تهران: سنائی.

33      -موسوی خمینی، روح‌الله (1376). مصباح الهدایة إلی خلافة و الولایة. مقدمه سید جلال‌الدین آشتیانی. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.