تحلیل عقل نظری و عقل عملی در اندیشه فخر رازی (از گونه‌شناسی کمالات قوا تا واکاوی ارتباط آنها در زیست سعادتمندانه)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار و عضو هیئت علمی دانشکده علوم و تحقیقات اسلامی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره)

چکیده

جستار حاضر به تحلیل قوای نظری و عملی از حیث کمال‌محوری و شمارش و سطح‌بندی موارد عینی کمالات از دیدگاه فخر رازی می‌پردازد. این تحلیل در طراحی اخلاق‌نگاری فلسفی رازی اهمیت والایی دارد. هدف پژوهش دست‌یابی به سامانه فکری رازی در بازتعریف قوه نظری و عملی و گونه‌شناسی کمالات انسان و طراحی مؤلفه‌های زیست سعادتمندانه است. روش این پژوهش، تحلیلی ـ عقلی، با به‌کارگیری شیوه مقایسه‌ای در برخی جایگاه‌هاست. بر پایه دیدگاه رازی، عقل عملی و نظری هر دو حیثیتی ادراکی‌اند؛ یکی شناخت امور ناظر بر واقع است و دیگری شناخت خیرها از حیث عمل به آنها.
با تحلیل کمالات این دو قوا، به طراحی دیدگاهی جامع از کمالات قوا با ‌عنوان کمالات میانی و کمالات بنیادین پرداخته می‌شود. رازی کمالات بنیادین را در فراسوی تحلیل‌های اعتدال‌گروی ارسطویی و در پیوند با مؤلفه‌های دینی مطرح می‌سازد. ارزش‌مندی زیستن و سعادتمندی نزد رازی در بعد شناختی، فراتر از روش متأملانه عقلانی است و بر متعلق آن ناظر است و در بعد عملی بر منش اخلاقی استوار است. علاوه بر موارد مذکور، در این مقاله به برخی صورت‌بندی‌های ارتباط قوای نظری و عملی متناظر با تحلیل رازی نیز پرداخته‌ایم؛ از جمله: صورت‌بندی استنتاجی مبتنی‌ بر بهره‌وری عقل عملی از احکام کلی عقل نظری، صورت‌بندی مبتنی‌ بر تقسیم گزاره‌های اخلاقی حوزه عقل عملی به بی‌نیاز از تأمل و نیازمند به تأمل و صورت‌بندی مبتنی‌ بر ارتباط فعل و نتیجه آن با شاخص‌های کلان معرفت الهی و قرب الهی.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Fakhr-u al-Din al-Razi on the Analysis of the Theoretical and Practical Reasons(From typology of perfections of faculties to the exploration of their ties in a happy life)

نویسنده [English]

  • Hashem Qorbani
An assistant professor and faculty member at Islamic Sciences and Research College, Imam Khomeini International University.
چکیده [English]

In what follows, the author has dealt with the analysis of theoretical and practical faculties in terms of their perfection number and classification of their genuine cases. This analysis matters a great deal in the course of designing al-Razi’s philosophical writings on ethics. The aim of this research is to get into al-Razi’s system of thought in order to redefine the theoretical and practical faculties, typology of man’s perfections, and to redesign the constituents of man’s eudaemonistic life. The method adopted is rational-analytic and making comparison in some statuses. According to al-Razi, both theoretical and practical reasons have a cognitive aspect: the former is to know things as they are, and the latter to know the good in terms of practice.
    Through the analysis of perfections of these two faculties, we can design a comprehensive view on those perfections as fundamental and intermediate ones. Al-Razi introduces the fundamental perfections in connection with religious constituents and superior to Aristotelian analyses of moderation theory. In al-Razi’s point of view, the value of living a happy life in its cognitive aspect aims at its object and is higher than the intellectual contemplation, and in practical aspect rests upon moral manner. Furthermore, the author has deal with some formulations of the ties between theoretical and practical faculties analogous to al-Razi’s analysis such as: the deductive formulation by which practical reason makes use of general conclusions of theoretical reason, the classifications of ethical propositions of practical reason into those in need of contemplation and those in no need of, and the formulation as per the tie between practice and its result according to the large indexes of knowing Allah and proximity to Him.

کلیدواژه‌ها [English]

  • theoretical and practical faculties
  • perfection
  • ethics
  • knowledge
  • happiness
  1. ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله (1375). اشارات و تنبیهات با شرح خواجه طوسی. قم: نشر البلاغة.
  2. ـــــــــــــــ (1400ق). الرسائل «رسالة النفس». قم: بیدار.
  3. ـــــــــــــــ (1975م). الطبیعیات شفا (بخش نفس‌شناسی). به تحقیق قنواتی و سعید زائد. قاهره.
  4. ـــــــــــــــ (1404ق). الهیات شفا. تحقیق سعید زائد. قم: مکتبة آیة الله المرعشی.
  5. ابن‌مسکویه، احمدبن‌محمد (1381). تهذیب الاخلاق. علی‌اصغر حلبی. تهران: اساطیر.
  6. ابوالحسنی نیارکی، فرشته (1392). «استکمال علمی و اخلاقی انسان از منظر خواجه نصیرالدین طوسی». فصلنامه پژوهش‌نامه اخلاق، 6 (22)، ص192‌ـ‌169.
  7. ارسطو (1381). اخلاق نیکوماخوس. ترجمه سیدابوالقاسم پورحسینی. چاپ دوم. تهران: دانشگاه تهران.
  8. بهمنیاربن مرزیان (1375). التحصیل. به تصحیح شهید مرتضی مطهری. چاپ دوم. تهران: دانشگاه تهران.
  9. توریل، الیوت (1389). تفکر، عواطف و فرآیندهای تعامل اجتماعی در رشد اخلاقی، در مجموعه دو جلدی رشد اخلاقی (کتاب راهنما). ویراسته ملانی کیلن و جودیث اسمتانا. ترجمه این بخش از علی‌رضا شیخ‌شعاعی. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
  10. حائری یزدی، مهدی (1384). کاوش‌های عقل عملی. چاپ دوم. تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران. 
  11. فخرالدین رازی، محمد بن عمر (1986م). الأربعین فی اصول الدین.(ج2،1) قاهره: مکتبة الکلیات الأزهریه.
  12. ـــــــــــــــ (1420ق). تفسیر مفاتیح الغیب (ج3، 4، 13،7، 15، 17، 19، 24 و 31). چاپ سوم. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  13. ـــــــــــــــ (1404ق). شرحی الاشارات (ج2). قم: مکتبة آیة‌الله المرعشی.
  14. ـــــــــــــــ (1411ق). المباحث المشرقیه (ج2،1) چاپ دوم. قم: بیدار.
  15. ـــــــــــــــ (1407ق). المطالب العالیه من العلم الإلهی (ج9،8،7،3). به تصحیح حجازی سقا. بیروت: دارالکتب العربی.
  16. ـــــــــــــــ (1406ق). النفس و الروح و شرح قواهما. به تحقیق دکتر معصومی. تهران: افست تهران.
  17. ـــــــــــــــ (بی‌تا). الهیات الملخص. نسخه خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی. شماره ثبت 3921.
  18. فارابی، محمد بن محمد (1413ق). تحصیل السعادة. بی‌جا.
  19. ـــــــــــــــ (1405ق). فصول منتزعة. تحقیق فوزی نجا. چاپ دوم. تهران: مکتبة الزهراء.
  20. فرانکنا، ویلیام (1376). فلسفه اخلاق. ترجمه هادی صادقی. قم: طه.
  21. قربانی، هاشم و فرشته ابوالحسنی نیارکی (1398). «تحلیل پیش‌انگاره‌های معرفتی و غیر معرفتی رفتار در اندیشه فخر رازی». پژوهش‌نامه فلسفه دین، 17 (33)، ص187 ـ 163.
  22. کاپلستون، فردریک (1380). تاریخ فلسفه.(ج1) ترجمه سید جلال‌الدین مجتبوی. چاپ چهارم. تهران: سروش و علمی فرهنگی.
  23. کدیور، پروین (1394). روان‌شناسی اخلاق. چاپ دوم. تهران: آگه.
  24. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1981م). الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعه. (ج1، 3 ، 8). چاپ سوم. بیروت: دار إحیا التراث العربی.
  25. صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم (1383). شرح اصول الکافی (ج1). تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

26. Dancy, Jonathan (1998), Moral Realism, in Routledge Encyclopedia of Philosophy, v 6, Edward Craig (ed.), London: Routledge.