پژوهشی در ادراکات اعتباری در علم کلام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری (سطح چهار) جامعه المصطفی(ص) العالمیه و کارشناس ارشد فقه و اصول

چکیده

ادراکات حقیقى، انکشافات و انعکاسات ذهنى واقع و نفس‏‌الامر است، ولی ادراکات اعتبارى، فرض‏‌هایى است که ذهن آنها را به‏‌منظور رفع نیازهای حیاتى ساخته است و جنبه وضعى، قراردادى، فرضى و اعتبارى دارند. دربارة ارتباط استنتاج منطقی بین ادراکات حقیقی و ادراکات اعتباری دو دیدگاه عمده وجود دارد: دیدگاه نخست را مبنی بر نفی ارتباط منطقی، محقق اصفهانی پایه‏‌گذاری کرد و از سوی علامه‌طباطبایی، امام خمینی و شهید مطهری دنبال شد. اما مطابق دیدگاه دوم، بین ادراکات حقیقی با ادراکات اعتباری‏ای که پشتوانه حقیقی و نفس‏‌الامری دارد، رابطة استنتاج منطقی برقرار است. پیروان دیدگاه نخست در پرتو مبنای معرفتی فوق، کاربرد ادراکات حقیقی را در مسائل کلامی صحیح ندانسته، بیانگر خلط میان حقیقت و اعتبار می‏‌دانند. اما مطابق دیدگاه صحیح که بیانگر دیدگاه مشهور میان متکلمان و غالب فیلسوفان است، کاربرد ادراکات حقیقی در مسائل کلامی صحیح بوده، به‏‌عنوان یک پیش‏فرض معرفت‏‌شناختی، مورد پذیرش متکلمان قرار داشته و در دو حوزة تعریفات و استدلالات در علم کلام مشهود است. بر اساس این دیدگاه، مسائل کلامی، یا جزء ادراکات واقعی و نفس‏‌الامری‏ است و یا در صورت اعتباری‌بودن، در نفس‏‌الامر ریشه داشته، جزء اعتباریات محض و مشمول شاخصه‏‌های ادراکات اعتباری محض نیست.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

An Inquiry into Arbitrary Perceptions in Theology

نویسنده [English]

  • Muhammad Ali Ismaeli
PhD. Student of al-Mustafa University and M.A. in Jurisprudence
چکیده [English]

Real perceptions are the mental reflections of realities on the ground whereas arbitary perceptions are assumptions which mind makes in order to meet its vital needs. They are based on contract, supposition and consideration. There are two opinions concerning the logical inferential relation between real and arbitrary perceptions. According to one opinion that was originally presented by Muhaqqiq Isfahani and followed by Allama Tabatabei, Martyr Mutahhari and Imam Khomeini, there is no logical relation between the two. According to the other, however, there is a logical inferential relation between real perceptions and arbitrary perceptions in case the latter is supported by the realities on the ground. Based on the above-mentioned epistemological principle, the followers of the first opinion do not use real or factual perceptions in theological issues and if a thing as such happens they take it as confusion between reality and arbitrariness. However based on the correct opinion held by most theologians and philosophers, it is correct to use real and factual perceptions in theological issues. Theologians have mostly dealt with factual perceptions as an epistemic presupposition. They have used such perceptions both in theological definitions as well as in theological argumentations. Based on this opinion, theological issues form part of factual perceptions. In case they do not, they are not mere suppositions, but are instead rooted in facts.

کلیدواژه‌ها [English]

  • arbitrary perceptions
  • factual perceptions
  • confusion between reality and arbitrariness
  • logical inference
  • Theology
1.    آمدی، علی‌بن‌محمد (1423ق). ابکار الأفکار فی اصول الدین. (ج2). تحقیق احمدمحمد المهدی. قاهره: مکتبة دار‌الکتب و الوثاق القومیة.
2.    ابن‏‌سینا، حسین بن عبدالله (1379). النجاة من الغرق فی بحر الضلالات. با ویرایش و دیباچة محمدتقی دانش‌پژوه. تهران: دانشگاه تهران، مؤسسة چاپ و انتشارات.
3.    ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1400ق). رسائل، کتاب الحدود. قم: بیدار.
4.    ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1404ق). الشفاء: المنطق. مراجعه ابراهیم مدکور. قم: مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی.
5.    ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1428ق). الهیات من کتاب الشفاء. محقق حسن حسن‌زاده آملی. قم: مؤسسة بوستان کتاب، چاپ دوم.
6.    اصفهانى، محمدحسین (1429ق). نهایة الدرایة فی شرح الکفایة. (ج3). بیروت: موسسة آل‌البیت: لإحیاء التراث‏، دوم‏.
7.    بحرانی، میثم‌بن‌علی (1406ق). قواعد المرام فی علم الکلام. قم: مکتبة آیة الله العظمى المرعشی النجفی، طبعة الثانیة.
8.    تفتازانی، سعدالدین (1409ق) شرح المقاصد. (ج5). تحقیق و تعلیقه مع مقدمه فی علم الکلام عبدالرحمن عمیره؛ تصدیر صالح موسی شرف. قم: شریف الرضی.
9.    تهانوى، محمد اعلی‌بن‌علی (1996م). موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم. (ج1). تقدیم و اشراف و مراجعة رفیق العجم؛ تحقیق علی دحروج. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
10.    جرجانی، علی‌بن‌محمد (1419ق). شرح المواقف. (ج 4 و 8). بیروت: دار الکتب العلمیة.
11.    جمعی از نویسندگان (1415ق). شرح المصطلحات الکلامیه. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
12.    جوادی آملی، عبدالله (1386). رحیق مختوم: شرح حکمت متعالیه (ج1و2). تنظیم و تدوین حمید پارسانیا. قم: اسراء، چاپ سوم.
13.    ــــــــــــــــــــــــــــــ (1387). عین نضاخ (تحریر تمهید القواعد). (ج1). تحقیق و تنظیم حمید پارسانیا. قم: اسراء.
14.    ــــــــــــــــــــــــــــــ (1393). تحریر رسالة الولایة. تحقیق و تدوین حمیدرضا ابراهیمی. قم: اسراء.
15.    جوادی، محسن (1375). مسأله باید و هست (بحثی در رابطه ارزش و واقع). تهیه و تدوین مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی، واحد کلام. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، مرکز انتشارات.
16.    حائری، سید کاظم (1430ق). مباحث الاصول. (ج1). قم: دار البشیر.
17.    خمینی، روح‌الله (1410ق‏). الرسائل. (ج1). قم: اسماعیلیان.
18.    خوئی، ابوالقاسم (1430ق). محاضراتٌ فی اصول الفقه اعداد محمد اسحاق الفیاض. قم: مؤسسة الخوئی الإسلامی، الطبعة الرابعة.
19.    سبحانی، جعفر (1382). المدخل الی العلم والفلسفة والالهیات: نظریة المعرفة. بقلم حسن محمد مکی العاملی. قم: مؤسسة الإمام الصادق7.
20.    سبزواری، هادی‌بن‌مهدی (1372). شرح الاسماء، أو، شرح دعاء الجوشن الکبیر.  تحقیق نجفقلی حبیبی. تهران: دانشگاه تهران، مؤسسة انتشارات و چاپ.
21.    ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1384). شرح المنظومة، (ج2). صححه و علق علیه حسن‌زاده الآملی. تقدیم و تحقیق مسعود طالبی. تهران: نشر ناب، چاپ سوم.
22.    سروش، عبدالکریم (1366). تفرّج صنع: گفتارهایی در مقولات اخلاق و صنعت و علم انسانی. تهران: سروش (انتشارات صدا و سیما).
23.    سلیمانی امیری، عسکری (1383). صعوبت یا سهولت حد. معرفت فلسفی، شماره 4، ص81-112.
24.    سهروردی، یحیی بن حبش (1375).‏ مجموعة مصنفات شیخ اشراق. (ج2). تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگى، چاپ دوم.
25.    ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1385). المشارع و المطارحات. تصحیح مقصود محمدی، اشرف عالی‌پور. [تهران]: یاوران.
26.    سیستانى، سیدعلى (1414ق). الرافد فی علم الأصول. (ج1). بقلم منیرالسید عدنان القطیفی. قم: مکتبة آیة الله العظمی السید السیستانی.
27.    شهرزوری، محمدبن‌محمد (1372). شرح حکمة الاشراق. تصحیح و تحقیق حسین ضیائی تربتی. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگى.
28.    صدر، محمدباقر (1996م). بحوث فی علم الأصول. قم: مؤسسة دائرة المعارف الفقه الإسلامی، الاولی.
29.    صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم (1366). تفسیر القرآن الکریم. (ج3). تصحیح محمد خواجوی. قم: بیدار، چاپ دوم‏.
30.    ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1383). شرح اصول الکافی. (ج2). عنه به تصحیح محمد خواجوی. تهران: مؤسسة مطالعات وتحقیقات فرهنگی، چاپ دوم.
31.    ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1386). الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة. با حواشی ملاهادی سبزواری؛ مقدمه، تصحیح و تعلیق سید جلال‌الدین آشتیانی. قم: بوستان کتاب، چاپ چهارم.
32.    ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1387). المبدء و المعاد. قم: بوستان کتاب، چاپ چهارم.
33.    ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1981م). الحکمة المتعالیة فی الأسفار الأربعة. (ج1). بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم.
34.    صرامی، سیف‌الله (1385). جایگاه ادراکات حقیقی و اعتباری در علم اصول فقه نزد علامه‌طباطبایی، پژوهش و حوزه، شماره 27 و 28، ص236-287.
35.    طباطبایی، محمدحسین (1375). اصول فلسفه و روش رئالیسم. (ج2). پاورقی بقلم مرتضی مطهری. قم: صدرا، چاپ نهم.
36.    ــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1385). نهایة الحکمة. (ج1، 3 و 4). با تصحیح و تعلیقات غلامرضا فیاضی. قم: مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی1، چاپ سوم.
37.    ـــــــــــــــــــــــــــــــــ (1411ق). المیزان فی تفسیر القرآن. (ج1و5). بیروت: مؤسسة الاعلمی.
38.    ـــــــــــــــــــــــــــــــــ (1428ق). مجموعة رسائل العلامة الطباطبایی. تحقیق صباح الربیعی. قم: مکتبة فدک، لاحیاء التراث؛ باقیات.
39.    ـــــــــــــــــــــــــــــــــ (2007م). الإنسان و العقیدة. تحقیق صباح الربیعی، علی الاسدی. قم: مکتبة فدک، باقیات، چاپ دوم.
40.    ـــــــــــــــــــــــــــــــــ (بی‌تا). حاشیة الکفایة. قم: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی.
41.    عبیدلى اعرجی، ابوالحسین یحیی‌بن‌الحسن (1381). اشراق اللاهوت فی نقد شرح الیاقوت. تحقیق علی اکبر ضیائی. تهران: میراث مکتوب.
42.    عراقى، ضیاءالدین (1417ق). نهایة الأفکار فی مباحث الالفاظ. (ج4). تقریر: شیخ محمدتقی بروجردی نجفی. قم: دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ سوم.
43.    ــــــــــــــــــــــــــــ (‏1420ق). مقالات الأصول. (ج1). تحقیق مجتبی المحمودی، منذر الحکیم. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
44.    علامه‌حلی، حسن‌بن‌یوسف (1388). الجوهر النضید: شرح منطق التجرید. تصحیح و تعلیق محسن بیدارفر. قم: بیدار، چاپ چهارم.
45.    ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1365). الباب الحادی عشر. حققه و قدم علیه مهدی محقق. تهران: دانشگاه مک گیل، مؤسسة مطالعات اسلامی (شعبه تهران)؛ دانشگاه تهران.
46.    ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1382). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد (قم الالهیات). قدم له و علق علیه جعفر السبحانی. قم: مؤسسة الإمام الصادق7، طبعة الثانیة.
47.    فارابی، محمدبن‌محمد(1408ق). المنطقیات للفارابی. (ج1). حققها و قدم لها محمدتقی دانش‌پژوه. اشراف محمود المرعشی. قم: مکتبة آیة اللّه المرعشی.
48.    فارابى، محمدبن محمد(1413ق). الاعمال الفلسفیة. تحقیق و تقدیم و تعلیق جعفر آل یاسین. بیروت: دارالمناهل.
49.    ــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1995م). آراء اهل المدینة الفاضلة. قدم له وجوبه و شرحه علی بوملحم. بیروت: مکتبة الهلال.
50.    قطب‌الدین شیرازی، محمودبن‌مسعود (1383)‏. شرح حکمة الاشراق. به اهتمام عبدالله نورانی، مهدی محقق. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
51.    لاریجانی، صادق (1384). استدلال در اعتباریات. پژوهش‌های فلسفی کلامی، (4) 6 (پیاپی 24)، ص4-30.
52.    ـــــــــــــــــــــــــ (بی‌تا). فلسفه اخلاق. جزوه منتشر نشده.
53.    لاهیجی، حسن‌بن‌عبدالرزاق (1364). سرمایه ایمان. به کوشش صادق لاریجانی آملی. قم: الزهراء3، چاپ دوم.
54.    ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1428ق). شوارق الإلهام. فی شرح تجرید الکلام. تحقیق اکبر اسد علی‌زاده. ویراست دوم. (ج1). قم: مؤسسة الامام الصادق7، چاپ دوم.
55.    لاهیجی، محمدجعفربن‌محمد صادق (1386). شرح رسالة المشاعر ملاصدرا. تصحیح و تحقیق سید جلال‌الدین آشتیانی. ویراست دوم. قم: بوستان کتاب.
56.    مصباح یزدی، محمدتقی (1387). نقد و بررسی مکاتب اخلاقی. تحقیق و نگارش احمدحسین شریفی. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی1، چاپ دوم.
57.    مطهری، مرتضی (1389). مجموعه آثار. (ج1و2). قم: صدرا، چاپ هفدهم.
58.    مکارم شیرازی، ناصر (1428ق‏). انوار الأصول. (ج1). تنظیم احمد القدسی. قم: مدرسه الامام علی‌بن‌ابی‌طالب7، چاپ دوم.
59.    نبویان، سیدمحمود (1392). چیستى اعتبار از نظر آیت‌‏اللّه محمدحسین غروى اصفهانى. معرفت فلسفی، (3) 10 (پیاپی 39)، ص55-77.
60.    نصیرالدین طوسی، محمدبن‌محمد (1375). شرح الاشارات و التنبیهات. (ج1). قم: نشر البلاغة.
61.    ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1405ق). تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل. بیروت:‏ دارالاضواء، چاپ دوم.
62.    ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (بی‌تا). قواعد العقائد. قم: موسسه امام صادق7.
63.    هاشمى شاهرودى، محمود (1425ق). بحوث فی الفقه: کتاب الخمس. (ج2). قم: مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی طبقا لمذهب اهل البیت:، چاپ دوم.